Làm gì để Nhà máy điện rác lớn thứ hai thế giới vận hành hiệu quả?

Nhà máy điện rác Sóc Sơn (Hà Nội) đã chính thức đi vào vận hành. Với công suất thiết kế 5.000 tấn rác/ngày và khả năng phát điện khoảng 90 MW, đây được xem là “đòn bẩy công nghệ” giúp Hà Nội giải quyết bài toán tồn đọng rác và tiến gần hơn tới mục tiêu phát triển kinh tế tuần hoàn.

Nhà máy hiện đại, “đầu vào” đã sẵn sàng?

Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội, mỗi ngày Thủ đô phát sinh khoảng 7.000–7.500 tấn rác sinh hoạt, trong đó phần lớn được thu gom chung, chưa phân loại. Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Nghị định 08/2022 đã quy định rõ: từ 1/1/2025, người dân phải phân loại rác tại nguồn thành ít nhất ba nhóm (rác tái chế, rác hữu cơ, rác còn lại). Tuy nhiên, thực tế tại các quận, huyện cho thấy việc chuẩn bị còn chậm: thiếu thùng rác chuyên dụng, thiếu tuyến thu gom riêng biệt, và đặc biệt là thiếu nhận thức, thói quen của người dân.

Ghi nhận chung cho thấy, dù nhiều phường đã phát túi phân loại rác nhưng chỉ sau vài ngày, rác lại bị đổ chung vì xe thu gom vẫn gom “một lượt cho tiện”.

Và từ 1/1/2025, nếu người dân không phân loại rác tại nguồn có thể bị phạt tiền từ 500.000 đến 1 triệu đồng. Tuy nhiên đến thời điểm hiện tại, nhiều người dân vẫn thản nhiên đổ tất cả các loại rác vào chung một thùng.

Điều này không chỉ làm giảm ý nghĩa chính sách, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả vận hành của Nhà máy điện rác Sóc Sơn. Bởi với công nghệ đốt rác phát điện, chất lượng “nhiên liệu rác” đầu vào quyết định phần lớn hiệu suất đốt, mức phát điện, lượng tro xỉ và độ an toàn của thiết bị.

Rác trở thành “gánh nặng” thay vì năng lượng

Theo giới chuyên gia, tỷ lệ độ ẩm và tạp chất trong rác ảnh hưởng trực tiếp đến công suất phát điện. Khi rác chứa quá nhiều thực phẩm ướt, nhựa lẫn kim loại, pin, thủy tinh…, nhiệt trị giảm mạnh, lượng khói và tro tăng cao.

Thực tế ở nhiều nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, rác được phân loại rất kỹ trước khi đưa vào lò đốt. Chỉ phần rác khô, có nhiệt trị cao mới được đốt phát điện; còn rác hữu cơ ẩm được ủ sinh học để tạo khí biogas hoặc phân compost. Nhờ đó, các nhà máy điện rác ở Tokyo hay Seoul vận hành ổn định, lượng phát thải thấp và đạt tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt.

Trong khi đó, ở Việt Nam, việc thiếu phân loại khiến các nhà máy có thể phải “đốt tất cả”. Hệ quả là hiệu suất phát điện thấp, chi phí bảo dưỡng cao, lượng tro xỉ tăng. Đáng lo ngại hơn, rác nguy hại như pin, ắc-quy, bóng đèn, thiết bị điện tử nếu lẫn vào rác sinh hoạt có thể gây cháy nổ, ăn mòn thiết bị và phát thải kim loại nặng, đe dọa an toàn lao động và môi trường xung quanh.

Các chuyên gia môi trường cảnh báo, nếu không phân loại rác, nhà máy điện rác sẽ trở thành “bãi đốt cao cấp”, có thể gây tốn kém vừa không bền vững. Một công trình cả chục nghìn tỷ đồng sẽ khó đạt được mục tiêu giảm phát thải và tái tạo năng lượng như kỳ vọng.

Nguy cơ tâm lý “ỷ lại vào nhà máy”

Một rào cản lớn hiện nay là tâm lý ỷ lại. Khi nghe tin Nhà máy điện rác Sóc Sơn đi vào hoạt động, không ít người dân cho rằng “đã có nhà máy đốt rồi thì cần gì phân loại”. Một số người cũng xem đây là “giải pháp cuối cùng”, không còn mặn mà với việc tuyên truyền, giám sát phân loại rác tại hộ dân.

Chính tâm lý này có thể khiến toàn bộ chính sách quản lý rác của thành phố có thể “đổ sông đổ biển”. Bởi dù nhà máy hiện đại đến đâu, nếu rác đầu vào không đạt chuẩn, năng suất và tuổi thọ thiết bị sẽ giảm nhanh. Khi đó, ngân sách lại phải chi thêm nhiều tiền mỗi năm để bảo dưỡng, xử lý tro xỉ, xử lý khí thải – những chi phí mà lẽ ra có thể giảm nếu làm tốt khâu phân loại.

Phát biểu trên báo chí, nhiều chuyên gia môi trường đã nhấn mạnh: “Nhà máy điện rác không phải là phép màu. Nếu rác không phân loại, đó chỉ là một lò đốt khổng lồ, không khác gì chôn lấp bằng nhiệt.”

Trong khi phân loại rác tại nguồn là bước khởi đầu của mô hình kinh tế tuần hoàn mà Hà Nội đang hướng tới. Khi rác được phân loại, các vật liệu tái chế như nhựa, kim loại, giấy, thủy tinh có thể được thu hồi để tái sử dụng, giảm nhu cầu khai thác tài nguyên mới.

Theo một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (WB, 2024), nếu thực hiện phân loại tốt, Việt Nam có thể giảm tới 40% khối lượng rác cần chôn lấp và tiết kiệm hàng trăm tỷ đồng chi phí xử lý mỗi năm. Ngược lại, việc không phân loại khiến toàn bộ nguồn tài nguyên tái chế bị “đốt bỏ”, gây lãng phí lớn.

Từ góc nhìn chính sách, phân loại rác cũng giúp minh bạch hóa chi phí xử lý. Khi người dân tách rác rõ ràng, thành phố có thể áp dụng mô hình “người gây ô nhiễm trả tiền” – thu phí theo khối lượng rác còn lại. Điều này khuyến khích giảm phát sinh rác ngay từ đầu, đồng thời tạo nguồn lực tài chính để đầu tư cho công nghệ xử lý hiện đại hơn.

Cần biến phân loại rác thành hành vi bắt buộc và có lợi

Để tránh kịch bản “nhà máy hiện đại – chính sách cũ kỹ”, Hà Nội cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp:

Thứ nhất, hoàn thiện hạ tầng thu gom đồng bộ: thùng rác 3 ngăn, tuyến thu gom riêng biệt, xe chuyên dụng và lịch thu gom rõ ràng theo từng loại rác. Nếu rác bị thu gom lẫn, mọi nỗ lực phân loại ở hộ dân sẽ sụp đổ.

Thứ hai, đẩy mạnh truyền thông và giáo dục cộng đồng. Cần coi việc phân loại rác là một “chuẩn hành vi văn minh đô thị”. Có thể học kinh nghiệm của Đà Nẵng – nơi học sinh được hướng dẫn phân loại ngay từ trường học, và khu dân cư được chấm điểm thi đua “tuyến phố xanh”.

Thứ ba, áp dụng chế tài và khuyến khích tài chính: phạt hành chính với hộ dân, đơn vị thu gom vi phạm; đồng thời giảm phí vệ sinh hoặc tặng quà môi trường cho những khu phố làm tốt.

Thứ tư, xây dựng trạm trung chuyển và sàng lọc sơ bộ trước khi rác vào nhà máy. Đây là biện pháp chuyển tiếp giúp loại bỏ rác nguy hại, vật liệu cồng kềnh, giảm rủi ro cháy nổ và nâng chất lượng đầu vào.

Thứ năm, minh bạch dữ liệu vận hành nhà máy: công khai tỷ lệ rác tái chế, lượng tro xỉ, thông số khí thải để cộng đồng giám sát. Khi người dân thấy kết quả thực tế của phân loại rác, họ sẽ tin tưởng và tham gia tích cực hơn.

Nhà máy điện rác Sóc Sơn là bước tiến lớn trong chiến lược môi trường của Hà Nội – biểu tượng cho nỗ lực chuyển đổi sang năng lượng sạch, công nghệ xanh. Nhưng công nghệ dù hiện đại đến đâu cũng không thể thay thế trách nhiệm con người.

Phân loại rác tại nguồn không phải là khẩu hiệu, mà là nền móng cho cả hệ thống xử lý rác đô thị. Nếu làm tốt, Hà Nội không chỉ giảm ô nhiễm, tiết kiệm ngân sách, mà còn hình thành nếp sống đô thị văn minh, góp phần xây dựng “thành phố xanh – sạch – năng lượng tái sinh”.

Còn nếu tiếp tục “đốt cả đống hỗn độn” mà không phân loại, nhà máy Sóc Sơn có thể trở thành minh chứng cho một nghịch lý: chúng ta đã đầu tư công nghệ của thế kỷ 21, nhưng vẫn quản lý rác theo tư duy của thế kỷ 20.