Kinh tế toàn cầu đối mặt “quả bom nợ”

Nợ toàn cầu đã vượt 324 nghìn tỷ USD, tạo ra rủi ro tài chính nghiêm trọng và đe dọa ổn định kinh tế - xã hội tại nhiều quốc gia.

Trong suốt một thập kỷ qua, các nền kinh tế lớn nhỏ trên thế giới liên tục gia tăng vay nợ để chi tiêu cho an sinh, quốc phòng, cứu trợ khẩn cấp hay tái thiết kinh tế. Hệ quả là thế giới đang tiến dần tới một mốc chưa từng có: nợ toàn cầu vượt 324 nghìn tỷ USD. Đây là một con số cảnh báo lớn nhất đối với ổn định tài chính toàn cầu. Tại nhiều nước thu nhập thấp, gánh nặng trả nợ đang đe dọa các khoản chi thiết yếu như y tế, giáo dục và phát triển hạ tầng.

Trả lãi cao, ngân sách thêm gánh nặng

Một phần nguyên nhân khiến "quả bom nợ" phình to là do các chính phủ buộc phải chi tiêu vượt khả năng thu ngân sách để bảo vệ người dân khỏi tác động của các cú sốc toàn cầu. Từ đại dịch đến gián đoạn chuỗi cung ứng, rồi lạm phát, xung đột địa chính trị và giờ đây là tình trạng lãi suất tăng kéo dài - tất cả khiến nhu cầu vay nợ gia tăng.

Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là những khoản vay được thực hiện trong thời kỳ lãi suất thấp, nay đang bắt đầu đáo hạn trong bối cảnh chi phí vay vốn tăng mạnh. Các ngân hàng trung ương lớn như Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed), Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) và Ngân hàng Trung ương Anh (BoE) đều duy trì mức lãi suất cao để kiềm chế lạm phát và chưa có dấu hiệu cắt giảm mạnh trong ngắn hạn. Điều này khiến gánh nặng trả nợ của các chính phủ, doanh nghiệp và hộ gia đình ngày càng lớn.

Tác động dây chuyền lên kinh tế - xã hội

Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), nợ công toàn cầu dự kiến sẽ tăng từ mức 95,1% GDP năm 2024 lên gần 99,6% GDP vào năm 2030. Tình huống xấu nhất được IMF đưa ra là tỷ lệ nợ có thể vượt 117% GDP nếu các nền kinh tế không thực hiện các biện pháp điều chỉnh tài khóa hiệu quả. Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS), trong một báo cáo công bố cuối tháng 6, cũng nhấn mạnh: thế giới đang bước vào "thời khắc quyết định", khi nhiều chính phủ đã mất khả năng kiểm soát nợ, bất kỳ cú sốc nào - từ tài chính đến chính trị - đều có thể khiến hệ thống tài chính toàn cầu chao đảo.

Tại nhiều quốc gia, khoản tiền dùng để trả lãi nợ hiện đã vượt quá chi tiêu cho phúc lợi xã hội. Theo báo cáo của Liên hợp quốc, hơn 3,4 tỷ người trên thế giới đang sống tại các quốc gia chi nhiều ngân sách hơn cho trả nợ công so với giáo dục và y tế cộng lại. Điều này không chỉ làm trầm trọng thêm tình trạng bất bình đẳng mà còn đẩy lùi mục tiêu phát triển bền vững.

Các tổ chức quốc tế cảnh báo và hành động

Ở khối doanh nghiệp, tình trạng nợ cao đang dẫn tới sự xuất hiện ngày càng nhiều của các “doanh nghiệp xác sống” - thuật ngữ chỉ các công ty không tạo ra đủ lợi nhuận để chi trả lãi vay, nhưng vẫn tồn tại nhờ được tài trợ vốn tiếp tục. OECD ước tính nợ doanh nghiệp toàn cầu đã vượt 35 nghìn tỷ USD và nhiều thị trường đang chứng kiến tỷ lệ doanh nghiệp mất thanh khoản ở mức cao nhất kể từ cuộc khủng hoảng năm 2008.

Trước tình hình này, các nỗ lực giải cứu và điều phối toàn cầu đã được thúc đẩy. IMF và Nhóm các nền kinh tế G20 đã tái kích hoạt cơ chế “Bàn tròn về nợ công toàn cầu” (Global Sovereign Debt Roundtable), nhằm đưa ra một bộ hướng dẫn tái cấu trúc nợ theo lộ trình minh bạch, hiệu quả, tránh phá sản hàng loạt tại các quốc gia dễ tổn thương. Đồng thời, các định chế tài chính quốc tế cũng kêu gọi tăng cường minh bạch thông tin vay nợ, đặc biệt là các khoản vay song phương từ các nước như Trung Quốc, vốn không công bố dữ liệu đầy đủ.

Việt Nam: Dư địa còn, nhưng không thể chủ quan

Với Việt Nam, vấn đề nợ toàn cầu mang đến hai tác động trực tiếp. Thứ nhất là áp lực từ thị trường vốn và chi phí vay tăng cao, khi các nhà đầu tư quốc tế trở nên thận trọng hơn và đòi hỏi mức lãi suất cao hơn để bù rủi ro. Thứ hai là rủi ro gián tiếp đến xuất khẩu và dòng vốn FDI nếu các nền kinh tế lớn rơi vào khủng hoảng nợ và kéo theo suy thoái toàn cầu.

Hiện tại, nợ công của Việt Nam vẫn nằm trong ngưỡng an toàn theo chuẩn quốc tế, khoảng dưới 45% GDP. Tuy nhiên, nghĩa vụ trả nợ hằng năm - đặc biệt là các khoản vay nước ngoài - đang chiếm tỷ trọng lớn trong ngân sách. Trong bối cảnh chi tiêu đầu tư công tăng mạnh cho hạ tầng và chuyển đổi năng lượng, Việt Nam cần thận trọng với tốc độ vay nợ mới và hiệu quả sử dụng vốn.

Ổn định nội lực để ứng phó cú sốc nợ

Ngoài ra, các doanh nghiệp Việt Nam - đặc biệt là doanh nghiệp nhà nước và các đơn vị vay ngoại tệ - cũng cần chủ động quản trị rủi ro lãi suất và tỷ giá, đồng thời cải thiện chỉ số tín nhiệm để duy trì khả năng tiếp cận nguồn vốn dài hạn với chi phí hợp lý. Các bộ, ngành cũng nên phối hợp xây dựng kịch bản tài khóa trung hạn rõ ràng, kết hợp chính sách thu - chi hiệu quả, đảm bảo vừa duy trì tăng trưởng, vừa kiểm soát nợ một cách bền vững.

Bài học rút ra từ các cuộc khủng hoảng nợ trong lịch sử là rất rõ ràng: khi niềm tin thị trường mất đi, tốc độ sụp đổ tài chính sẽ nhanh hơn nhiều so với khả năng phản ứng chính sách. Thế giới hiện có rất ít dư địa tài khóa để hành động nếu một cú sốc lớn xảy ra. Do đó, điều quan trọng lúc này là chuẩn bị từ trước, thông qua việc xây dựng nền tảng tài chính công minh bạch, ổn định, tập trung vào chất lượng tăng trưởng thay vì chỉ chạy theo số lượng. Đối với Việt Nam, đây là thời điểm thích hợp để hành động - không chỉ để phòng thủ trước khủng hoảng, mà còn để khẳng định năng lực điều hành kinh tế vĩ mô trong một thế giới bất định.