Không rõ nguồn ô nhiễm, giải pháp sẽ 'mịt mù'

Chất lượng không khí của Hà Nội thời gian gần đây có ngày ở ngưỡng kém, xấu - ảnh hưởng đến sức khỏe người dân. Trong khi đó lộ trình chuyển đổi xe máy xăng sang xe máy điện sao cho hiệu quả đang nhận được nhiều sự quan tâm hơn.

Trao đổi với Tuổi Trẻ, đại biểu Quốc hội NGUYỄN QUANG HUÂN (ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội) cho rằng cần nhanh chóng có biểu đồ phát thải thì mới đưa ra các giải pháp.

Quan trắc khí thải bị "ngó lơ"

* Dù chưa bước vào "mùa" ô nhiễm nhưng chất lượng không khí của Hà Nội thời gian gần đây có ngày ở ngưỡng xấu, theo ông, đâu là nguyên nhân?

- Tôi nghĩ rằng gọi "mùa" ô nhiễm cũng chỉ là tương đối thôi vì còn cảm tính, chưa đủ cơ sở khoa học. Có thể cơ quan này cơ quan kia có số liệu trong một vài năm rồi nói rằng "mùa" ô nhiễm không khí diễn ra từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau do mùa đông, do hoạt động xây dựng. 

Tôi nghĩ hai yếu tố này chỉ làm gia tăng ô nhiễm chứ không phải tác nhân chính gây ra ô nhiễm không khí. Nếu muốn biết chính xác phải cân đong đo đếm theo thời gian thực, tìm ra nguyên nhân các nguồn gây ô nhiễm không khí, cụ thể bao nhiêu phần trăm thuộc về xây dựng, giao thông, sản xuất công nghiệp và năng lượng, bao nhiêu phần trăm do đốt rác và rơm rạ tự phát...

Tôi tìm hiểu và được biết Ngân hàng Thế giới (World Bank) cùng một số tổ chức quốc tế đã xây dựng giúp chúng ta một vài kịch bản tăng trưởng kinh tế gắn với phát thải khí nhà kính, quy ra khí carbon tương đương. 

Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần sớm xây dựng được các kịch bản miêu tả qua biểu đồ như vậy để xác định chính xác nguyên nhân gây ô nhiễm không khí. Sau khi đã có số liệu khoa học mới đưa ra biện pháp cắt giảm các nguồn thải gây ô nhiễm không khí chính xác, hiệu quả.

* Hà Nội đã thành công trong việc cấm đun nấu bằng bếp than tổ ong nhưng khí thải từ làng nghề, cụm công nghiệp, khu công nghiệp hay đốt rơm rạ và rác tự phát... vẫn chưa được kiểm soát chặt chẽ?

- Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã quy định đối với những nơi như làng nghề, cụm, khu công nghiệp phát sinh khí thải đến 2.000 tấn CO₂/năm thì phải quan trắc thường xuyên, nhưng công việc này đến nay đã được bộ và các địa phương thực hiện đầy đủ chưa? 

Vừa rồi Quốc hội đi giám sát về lĩnh vực môi trường thì phát hiện nhiều khu công nghiệp còn chưa quan trắc khí thải theo thời gian thực, chỉ mới quan trắc số liệu phục vụ đoàn kiểm tra thanh tra. Họ giải thích với rất nhiều lý do, có cả chuyện trạm quan trắc bị hỏng không phát được 24/24h.

Thực tế cho thấy do quá trình thực hiện thiếu trách nhiệm, giám sát chứ không phải do thể chế hay chính sách. Vậy nên vai trò của chính quyền cấp xã thời gian tới cũng rất quan trọng trong việc giảm phát thải. 

Khí thải từ làng nghề và các cụm, khu công nghiệp nếu không được quản lý tốt thì vừa gây nên hiệu ứng khí nhà kính, ảnh hưởng đến biến đổi khí hậu vừa sinh ra bụi mịn PM2.5 làm ô nhiễm không khí, trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Cần tăng cường thanh tra, kiểm tra, trang bị thêm công nghệ trong quá trình phục vụ xử lý vi phạm. Bên cạnh đó cán bộ cũng cần thay đổi tư duy từ quản lý sang quản trị, xem vấn đề mà người dân gặp phải như chuyện nhà mình để xử lý công việc như Tổng Bí thư Tô Lâm từng nói.

* Ông nghĩ gì về ý kiến cho rằng nguồn thải từ các công trình xây dựng như nhà chung cư cao tầng, khu đô thị, đại đô thị... đang bị bỏ quên, chưa ngăn chặn triệt để?

- Không chỉ riêng gì Luật Bảo vệ môi trường 2020 mà trong các luật chuyên ngành khác về xây dựng cũng đã quy định khi thi công phải có biện pháp an toàn, bảo hộ, che chắn ngăn bụi phát tán ra môi trường nhưng chúng ta hiện nay không thực hiện được. 

Hay như xe cộ chở đất cát tung hoành ngoài đường phố vẫn còn rất phổ biến. Các cơ quan chức năng của Nhà nước phải thực thi theo nhiệm vụ được giao thì mới xử lý dứt điểm.

Nhanh chóng bắt tay xây dựng biểu đồ phát thải

* Có ý kiến cho rằng để sớm có những giải pháp phòng chống ô nhiễm không khí một cách hiệu quả thì phải đẩy nhanh quá trình kiểm kê khí thải nói chung, trong đó có khí thải nhà kính?

- Mới đây tại một hội thảo khoa học ở TP Cần Thơ, tôi đã đặt câu hỏi đề nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường đưa ra các số liệu kiểm kê khí nhà kính và tiến tới lập mô hình phát thải toàn quốc để biết được thời điểm nào là phát thải đỉnh nhưng vẫn chưa nhận được câu trả lời.

Vì sao tôi đặt câu hỏi này, bởi vì từ năm 2022, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định số 888/QĐ-TTg thực hiện kế hoạch COP26 với mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Theo quyết định này, từng ngành nghề phải giảm phát thải theo lộ trình, nhưng để thực hiện được thì trước hết Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần lập mô hình theo dạng biểu đồ để rõ lộ trình thực hiện.

Trong các quyết định còn cho thấy đến năm 2035 chúng ta sẽ phát thải đỉnh (phát thải nhiều nhất) và đến 2050 sẽ phát thải bằng 0 có nghĩa là phát thải bao nhiêu thì hấp thụ bấy nhiêu.

Nếu bây giờ không có biện pháp thay đổi các nhà máy nhiệt điện bằng nhiên liệu sạch như năng lượng tái tạo hay hydrogen thì nó vẫn phát thải cao. Vậy giải pháp đưa ra phải khả thi để tập trung đầu tư năng lượng tái tạo, năng lượng sạch hay năng lượng nguyên tử.

* Như vậy việc phải có biểu đồ phát thải là việc cần thiết và bắt buộc?

- Đúng vậy. Theo tôi, toàn bộ nền kinh tế phải có biểu đồ phát thải với các kịch bản khác nhau, trong đó ngành năng lượng chiếm tới gần 70% lượng khí thải toàn quốc cần có một biểu đồ riêng. 

Hiện nay ngành năng lượng đang phát thải khoảng 500 triệu tấn carbon tương đương/năm, đến năm 2035 sẽ tăng lên khoảng 800 triệu tấn. Nếu không có biện pháp giảm thải, vì tốc độ tăng trưởng càng cao thì càng cần nhiều điện hơn cho công nghiệp, xây dựng, giao thông, nông nghiệp... 

Sau đó cần loại bỏ dần nhiệt điện, đưa điện hạt nhân, năng lượng tái tạo vào thay thế và đến năm 2050 phát thải toàn quốc chỉ còn đâu đó 180 triệu tấn carbon/năm, sẽ trồng rừng bổ sung để hấp thụ về lại bằng 0. Vậy nên phải đưa ra kế hoạch, lộ trình thể hiện bằng biểu đồ để triển khai từng bước.

* Nhìn vào kinh nghiệm của một số quốc gia như Singapore hay đô thị như Bắc Kinh (Trung Quốc) đã thành công cải thiện chất lượng không khí, theo ông, cần bắt tay ngay vào những công việc gì?

- Số liệu từ Ngân hàng Thế giới năm 2022 cho thấy Việt Nam chỉ phát thải 0,8% lượng phát thải toàn cầu, Mỹ chiếm 12%, Trung Quốc gần 24%, các quốc gia thành viên OECD được biết đến với nền kinh tế thịnh vượng cũng đang phát thải chiếm hơn 29%. 

Tuy nhiên nếu tính trên mỗi USD của GDP thì Mỹ chỉ khoảng 0,28 kilogam carbon/USD; các nước thành viên OECD chỉ có 0,27; Trung Quốc và Thái Lan khoảng 0,84 - 0,85; còn Việt Nam là 1,48 kilogam carbon/USD. Có nghĩa là Việt Nam làm được 1 USD thì thải ra gần 1,5 kilogam carbon tương đương, tỉ lệ rất lớn, làm cho nền kinh tế đậm đặc carbon.

Theo kịch bản thông thường (BAU), năm 2050 Việt Nam sẽ thải ra gần 1,5 tỉ tấn carbon tương đương, gần gấp ba lượng khí thải hiện nay. 

Các nước họ đã lập ra các mô hình dưới dạng biểu đồ để nhìn thấy rõ thực trạng, việc phải triển khai và đưa các biện pháp công nghệ đảm bảo lộ trình giảm phát thải khí nhà kính. Họ phân ra sáu nguồn thải khí nhà kính gồm năng lượng và quá trình công nghiệp, giao thông, xây dựng, chất thải, nông nghiệp, lâm nghiệp và sử dụng đất.

Khi có biểu đồ, có kế hoạch mới đưa ra các giải pháp, vừa đỡ tốn kém. Nếu chúng ta cứ nói chung chung, không đo đếm mà chỉ nhìn hiện tượng bằng cảm tính và không dựa vào số liệu nghiên cứu khoa học sẽ rất khó thực hiện, không tạo ra đồng thuận và người dân sẽ bị ảnh hưởng.