Thế khó của Đông Nam Á

Điều kiện ràng buộc trong các thỏa thuận giữa ông Trump với Campuchia và Malaysia được xem như “bài kiểm tra lòng trung thành” đối với các nước trong khu vực Đông Nam Á.

Con đường nối thủ đô Phnom Penh của Campuchia với cảng biển lớn nhất Sihanoukville mang tên Quốc lộ 4 - một cái tên tưởng chừng tẻ nhạt, nhưng chính quyền nước này đang cân nhắc đổi tên thành “Đại lộ Donald Trump”.

Tuần trước, trong khuôn khổ chuyến công du tới Kuala Lumpur, ông Trump và Hun Manet đã ký một hiệp định thương mại mới, giúp Campuchia giảm mức thuế nhập khẩu sang Mỹ từ 49% xuống 19% - mức cắt giảm sâu hiếm thấy.

Thoạt nhìn, đó có thể coi là bước tiến ngoạn mục của Washington tại Campuchia. Tuy nhiên, những cây viết từ Financial Times nhận định, đằng sau các thỏa thuận lớn và niềm hân hoan của các nhà lãnh đạo Đông Nam Á, chính quyền Tổng thống Donald Trump đã thêm những “điều khoản viên thuốc độc” - tức điều khoản chấm dứt vào các hiệp định thương mại mới ký với các quốc gia Đông Nam Á, mở ra một công cụ ngoại giao mới trong cuộc cạnh tranh chiến lược giữa Washington và Bắc Kinh.

“Điều khoản viên thuốc độc”

Các điều khoản này, được lồng vào hai thỏa thuận thương mại với Malaysia và Campuchia vừa được ký tuần trước, quy định rằng nếu một trong hai quốc gia ký kết thỏa thuận thương mại với nước khác có nguy cơ “đe dọa lợi ích cốt lõi của Mỹ” hoặc “gây phương hại nghiêm trọng đến an ninh Mỹ”, hiệp định sẽ bị chấm dứt ngay lập tức.

Theo các chuyên gia thương mại, đây là động thái hiếm có và mang tính ràng buộc sâu rộng, được ví như “bài kiểm tra lòng trung thành” dành cho những quốc gia nhỏ có quan hệ thương mại mật thiết với Trung Quốc.

Ông Trump và Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim ký các văn kiện trong cuộc gặp ở Kuala Lumpur (Malaysia) hôm 26/10. Ảnh: Reuters.

Trong bối cảnh hai siêu cường không ngừng tìm cách khắc dấu ấn kinh tế và an ninh lên khu vực, thế nhưng, các quốc gia Đông Nam Á lại muốn tránh nghiêng hẳn về bất kỳ bên nào, bằng cách duy trì quan hệ tốt với cả Washington và Bắc Kinh.

“Trong nhiều năm, các nước Đông Nam Á luôn cố gắng không rơi vào thế khó, duy trì quan hệ cân bằng với Mỹ và Trung Quốc”, bà Helena Legarda thuộc Viện Nghiên cứu Trung Quốc Mercator (Đức) nhận định.

Trong cuộc đua giành ảnh hưởng này, vũ khí chủ đạo của cả hai cường quốc vẫn là kinh tế: thương mại, đầu tư và dòng vốn.

Chính bởi vậy, nhiều chuyên gia nhận định, các điều khoản này có thể định hình lại cách Mỹ đàm phán thương mại trong tương lai với các nước Đông Nam Á và những khu vực khác.

Đây là cách Mỹ củng cố sức mạnh tiếp cận thị trường của mình, nhằm tái cấu trúc ‘công xưởng châu Á’ đã hình thành suốt nhiều thập niên qua

Giáo sư Simon Evenett, chuyên ngành địa chính trị và chiến lược tại Trường Kinh doanh IMD (Thụy Sĩ).

Tuần trước, Trump không chỉ ký hiệp định thương mại tự do với Campuchia, mà còn với Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, người lãnh đạo nền kinh tế trị giá 485 tỷ USD với ngành công nghệ đang tăng trưởng mạnh và trữ lượng đất hiếm dồi dào. Đúng phong cách Trump, các thỏa thuận được ký kết với ít chi tiết công khai, nhưng lần này phần “chữ nhỏ” trong văn bản lại chứa nhiều điều khoản có tác động lớn, theo Telegraph. Mỗi hiệp định đều có “điều khoản viên thuốc độc”, cho phép hủy bỏ thỏa thuận và khôi phục mức thuế cao nếu Malaysia hoặc Campuchia ký kết với bất kỳ quốc gia nào mà Washington cho là đe dọa lợi ích của Mỹ. Cả hai nước cũng đồng ý điều chỉnh chính sách kiểm soát xuất khẩu theo chuẩn Mỹ, đồng nghĩa với việc không thể chuyển giao công nghệ bị Mỹ hạn chế cho Trung Quốc, đồng thời cam kết hỗ trợ Mỹ trong các vụ kiện thương mại. Theo bà Lauren Piper thuộc Rhodium Group, “hai thỏa thuận này cho thấy Mỹ ngày càng ràng buộc quyền tiếp cận thị trường và công nghệ của mình với các biện pháp an ninh kinh tế nhằm vào Trung Quốc”. Trong khi đó, ông Evenett cho rằng các điều khoản này có phạm vi quá rộng, trao cho Mỹ quyền đơn phương chấm dứt thỏa thuận, qua đó tạo thêm đòn bẩy chiến lược tại khu vực. Đáng chú ý, hiệp định với Malaysia còn bao gồm điều khoản yêu cầu nước này phải tuân thủ các lệnh trừng phạt và hạn chế kinh tế do Mỹ áp đặt. “Rốt cuộc, các điều khoản ‘viên thuốc độc’ đã biến các hiệp định thương mại từ công cụ kinh tế thuần túy thành đòn bẩy chính trị để định hướng chính sách kinh tế đối ngoại của đối tác”, ông Evenett viết trong một bài nghiên cứu tuần này. Các điều khoản trong thỏa thuận giữa ông Trump với Campuchia và Myanmar được cho là nhằm tạo đòn bẩy chiến lược tại khu vực. Ảnh: Reuters. Dù từng có tiền lệ một phần trong Hiệp định Mỹ - Mexico - Canada (USMCA) năm 2020, ông Evenett cho rằng các điều khoản của USMCA được quy định pháp lý rõ ràng, trong khi các điều kiện của thỏa thuận với Malaysia và Campuchia lại mơ hồ và rộng hơn nhiều.

Chủ yếu mang tính chiến thuật

Chuyên gia thương mại Sam Lowe thuộc tổ chức tư vấn Flint Global nhận định các thỏa thuận mà Malaysia và Campuchia ký với Mỹ “chủ yếu mang tính chiến thuật”.

“Trước hết, đây là nỗ lực nhằm kiềm chế những chính sách thương mại quá khích của chính quyền Trump. Chúng sẽ hoạt động cho đến khi không còn hiệu quả, và lúc đó Mỹ sẽ lại thay đổi chiến lược”, ông nói.

Tại châu Âu, bà Maria Demertzis, Giám đốc Trung tâm Chiến lược Kinh tế của tổ chức Conference Board (Brussels), cho rằng “các điều khoản viên thuốc độc là ‘chiếc đinh nữa đóng vào quan tài của chủ nghĩa đa phương’”, phản ánh nỗi lo của Washington trước tham vọng thống trị chuỗi cung ứng khu vực của Trung Quốc.

Tuy vậy, bà lưu ý rằng vẫn cần thời gian để thấy các điều khoản này thực sự làm chậm hay giới hạn mức độ hội nhập kinh tế của Trung Quốc tới đâu.

“Đây là cách ông Trump nói rằng: ‘Tôi là người nắm quyền, các ông phải thương lượng với tôi’”, bà Demertzis bình luận.

Các “điều khoản viên thuốc độc” xuất hiện trong bối cảnh Mỹ đang xem xét áp thuế 40% với hàng hóa Trung Quốc được trá hình trung chuyển qua các cảng Đông Nam Á - động thái được đánh giá là sẽ đào sâu thêm rạn nứt giữa Trung Quốc và các đối tác thương mại trong khu vực.

Thế khó của Đông Nam Á

Tại Malaysia, hiệp định thương mại với Mỹ đã vấp phải phản ứng dữ dội từ công chúng, những người cho rằng thỏa thuận này xâm phạm chủ quyền quốc gia và phá vỡ lập trường trung lập lâu nay trong chính sách đối ngoại.

Tuy nhiên, Bộ Thương mại Malaysia khẳng định rằng Mỹ không có quyền ép buộc Malaysia ra quyết định, mà chỉ yêu cầu “hai bên thảo luận hoặc tham vấn trước khi hành động”.

Hai hiệp định với Campuchia và Malaysia được ký trong khuôn khổ chuyến công du của ông Trump tới Kuala Lumpur, nơi ông gặp gỡ các lãnh đạo của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) nhằm thúc đẩy làn sóng ký kết thỏa thuận thương mại song phương mới.

Ban đầu, Đông Nam Á không phải ưu tiên hàng đầu trong chính sách thương mại của Washington, nhưng sau các cuộc tiếp xúc giữa ông Trump với lãnh đạo Campuchia và Thái Lan liên quan tới một thỏa thuận hòa bình nhằm giải quyết xung đột biên giới mùa hè vừa qua, tiến trình đàm phán thương mại đã được khởi động trở lại.

Những điều khoản ràng buộc trong các thỏa thuận với những quốc gia trên đang đặt các quốc gia ASEAN vào thế khó khi họ phải tìm cách cân bằng giữa Trung Quốc, đối tác cung ứng hàng đầu, và Mỹ, thị trường xuất khẩu quan trọng nhất.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong chuyến thăm cấp nhà nước Campuchia vào tháng 4 - sau khi ông Trump tuyên bố áp thuế đối ứng diện rộng. Ảnh: Reuters.

Từ lâu, các nước Đông Nam Á đã phải khéo léo duy trì thế cân bằng trong quan hệ giữa hai cường quốc này.

Dấu hiệu cho thấy các quốc gia ASEAN vẫn luôn có cách riêng của mình, chỉ một tuần sau chuyến thăm của ông Trump, ASEAN đã ký thỏa thuận thương mại tự do cập nhật với Trung Quốc, tiếp tục mở rộng khối lượng thương mại song phương đạt 771 tỷ USD trong năm 2024. Sách hay về Đông Nam Á Để giúp độc giả hiểu thêm về Đông Nam Á, Tri Thức - Znews giới thiệu ba cuốn sách của Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia về chủ đề này: “Cạnh tranh Trung - Ấn tại Đông Nam Á”, “Gắn kết và chủ động thích ứng: Tầm nhìn và triển vọng của ASEAN sau năm 2025” và “Đông Nam Á học - Một số vấn đề về ngôn ngữ và văn hóa”.> Độc giả có thể xem thêm tại đây.