Xem 'quốc gia thủy điện' vận hành hồ thủy điện: Nghiêm cấm xả nhanh, xả ban đêm

Trong vận hành hồ chứa và quản lý rủi ro lũ, Na Uy có quy định cấm việc xả nhanh làm thay đổi đột ngột mực nước sông, xả vào ban đêm (trừ trường hợp khẩn cấp) và xả vượt mức quy định khi chưa thông báo.

Na Uy được coi là “quốc gia thủy điện” của thế giới khi khoảng 90% điện năng đến từ các nhà máy thủy điện. Dù sở hữu hệ thống đập đồ sộ nằm giữa vùng núi, thung lũng hẹp, chịu tác động mạnh từ băng tuyết tan, nước lũ và động đất nhẹ, Na Uy vẫn duy trì được độ an toàn rất cao cho các công trình.

Vì sao Na Uy có thể làm được điều mà nhiều quốc gia khác còn gặp khó khăn? Câu trả lời nằm ở tư duy vận hành hiện đại, khoa học quản lý tài nguyên nước, cùng hệ thống giám sát rủi ro thiên tai tiên tiến bậc nhất châu Âu.

Rủi ro thiên tai liên quan tới hồ chứa

Có một số loại rủi ro đặc biệt liên quan tới vận hành hồ chứa thủy điện tại Na Uy. Đó là: 

Mưa lớn bất thường, lượng mưa tập trung: Theo Tập đoàn năng lượng tái tạo Na Uy Statkraft, mưa dữ dội trong mùa thu với lượng lớn trong thời gian ngắn hiện là thách thức lớn hơn so với lũ vào mùa xuân ở nước này. 

Tuyết tan: Vào cuối mùa đông, lượng tuyết và lượng nước từ tuyết tan là yếu tố quan trọng để dự báo vấn đề lũ/lưu lượng lớn. 

Sự kết hợp nhiều yếu tố: Ví dụ, mùa thu mưa nhiều và tuyết tan sớm khiến lượng nước vào hồ chứa tăng lên. Nếu hồ đã đầy thì có nguy cơ tràn hoặc phải xả nhanh, gây lũ cho hạ du. Vùng Sogn năm 2018 đã gặp tình huống này. 

Biến đổi khí hậu: Tăng khả năng xuất hiện các hiện tượng cực đoan, thay đổi mô hình mưa/tuyết/tan tuyết, làm cho việc vận hành hồ chứa trở nên phức tạp hơn.

Như vậy, hồ chứa thủy điện ở Na Uy không chỉ là công trình sản xuất điện, mà còn là thành phần quan trọng trong hệ thống quản lý rủi ro thiên tai. 

Quản lý rủi ro thiên tai thông qua hồ chứa

Tại Na Uy, việc vận hành hồ chứa trở thành một phần của chiến lược phòng ngừa/thích ứng thiên tai.

Kiểm soát lũ: Hồ chứa được xem là bộ đệm chống lũ khi lượng nước mưa, tuyết tan lớn. 

Dự báo và theo dõi: Việc đo lượng mưa, tuyết, theo dõi mực nước sông hồ giúp cảnh báo sớm và điều chỉnh vận hành hồ. 

Không gian trống hồ chứa: Khả năng để hạ mực nước trước mùa mưa lớn hoặc trước khi tuyết tan nhiều là quan trọng. Nếu không có “khoảng trống”, hồ khó chứa thêm và dễ phải xả khẩn, gây rủi ro.

Chuyển đổi linh hoạt giữa chức năng cung cấp điện và đảm bảo an toàn: Ví dụ khi có cảnh báo mưa lớn, nhà vận hành có thể ưu tiên hạ mực nước một cách có chủ đích, bỏ qua việc tối đa hóa sản lượng điện để giữ an toàn. Việc này là một cấu phần của quản lý rủi ro thiên tai.

Giám sát và quản lý khẩn cấp: Khi có nguy cơ tràn hoặc lũ hạ du, hồ chứa, chủ đầu tư nhà máy thủy điện cùng cơ quan quản lý nước, chính quyền địa phương sẽ triển khai các biện pháp khẩn cấp như mở van, giám sát mực nước hạ du, cảnh báo dân cư… 

Câu chuyện vận hành hồ chứa ở Na Uy đang ngày càng được nhìn nhận không chỉ là vấn đề kỹ thuật nội bộ của nhà máy thủy điện, mà là một hoạt động kết nối rộng hơn với quản lý nước, phòng chống thiên tai, quản trị tài nguyên và cộng đồng. 

Cơ chế đa bên tham gia trong vận hành hồ chứa 

Một trong những điểm nổi bật trong cách Na Uy vận hành công trình thủy điện đảm bảo an toàn là sự tham gia của nhiều bên trong quản lý hồ chứa: từ cơ quan quản lý nhà nước, chủ sở hữu/đơn vị vận hành nhà máy thủy điện, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư, đến các tổ chức nghiên cứu và môi trường. 

Cơ quan quản lý nhà nước: Cơ quan quản lý năng lượng (NVE) là cơ quan trung ương chịu trách nhiệm quản lý tài nguyên nước, cấp phép thủy điện và quản lý rủi ro thiên tai (lũ, sạt lở) đối với hồ chứa. Bộ Dầu khí và Năng lượng (MoPE) là cơ quan chính sách cấp cao. 

Chủ đầu tư - nhà vận hành thủy điện/hồ chứa: Là đơn vị chịu trách nhiệm vận hành hồ chứa, theo dõi mực nước, thực hiện các biện pháp điều tiết và phòng rủi ro.

Chính quyền địa phương và cộng đồng ở vùng hạ du: Hồ chứa và việc xả nước có ảnh hưởng tới dân cư và môi trường hạ du. Do đó chính quyền địa phương và cộng đồng có vai trò trong thông báo, tham vấn và giám sát tác động. Ví dụ trong cấp phép thủy điện, các hội đồng địa phương và cộng đồng được tham vấn. 

Tổ chức nghiên cứu và giám sát: Các viện nghiên cứu, trường đại học thường tham gia tích cực trong hoạt động phân tích rủi ro thủy văn, mô hình vận hành đa hồ chứa, tác động môi trường. 

Tổ chức môi trường và xã hội: Mặc dù không đóng vai trò vận hành nhưng tổ chức môi trường và xã hội có tham gia trong thẩm định tác động môi trường, bảo vệ dòng chảy tối thiểu và quyền lợi cộng đồng. 

Chính sự tham gia sớm và liên tục của các bên (cơ quan quản lý, vận hành, chính quyền địa phương, cộng đồng) giúp nâng cao tính minh bạch, tăng độ tin cậy và khả năng phối hợp khi tình huống thiên tai xảy ra.

Quản lý rủi ro về lũ: Chủ động, chính xác và có trách nhiệm

Na Uy chịu nhiều trận mưa lớn, lũ quét và băng tan đột ngột. Vì vậy, chống lũ được xem là nhiệm vụ trọng tâm trong vận hành hồ chứa.

Na Uy vận hành hệ thống dự báo lũ theo 3 lớp: Radar thời tiết và dữ liệu mưa từng phút; Mô hình thủy văn mô phỏng từng lưu vực và lớp 3 là hệ thống dự báo lũ tự động cảnh báo cho từng hồ chứa.

Khi có mưa lớn, dữ liệu được cập nhật mỗi 15 phút, cho phép nhà máy điều chỉnh xả nước từ sớm để tránh đầy hồ.

Tất cả các hồ chứa đều có quy trình vận hành lũ bao gồm: Mực nước giới hạn theo mùa, mức xả tối thiểu/tối đa, thời gian cảnh báo vùng hạ du, kịch bản ứng phó cho trường hợp mưa cực đoan…

Đặc biệt, khu vực hạ du bắt buộc phải được thông báo trước khi xả lũ qua: tin nhắn SMS; còi báo động; ứng dụng cảnh báo thiên tai và phối hợp với chính quyền địa phương.

Trong vận hành hồ chứa và quản lý rủi ro lũ, Na Uy có quy định nghiêm cấm việc: Xả nhanh làm thay đổi đột ngột mực nước sông; xả vào ban đêm trừ trường hợp khẩn cấp; xả vượt mức quy định khi chưa thông báo.

Như vậy, Na Uy đã thiết lập một cơ chế vận hành hồ chứa thủy điện và quản lý rủi ro thiên tai khá tiên tiến, không chỉ trong kỹ thuật và công nghệ mà còn về quản trị và phối hợp đa bên. Hệ thống thủy điện với hồ chứa lớn được dùng như “pin nước” cho hệ thống điện, đồng thời như “bộ đệm” rủi ro thiên tai; chỉ khi các bên tham gia hợp tác chặt chẽ thì hiệu quả và an toàn mới được đảm bảo.

Từ kinh nghiệm Na Uy, nhiều quốc gia đang phát triển có thể rút ra bài học quan trọng. Đó là, thủy điện khi được vận hành bằng khoa học - dữ liệu - tầm nhìn dài hạn không chỉ tạo ra điện năng mà còn trở thành lá chắn thiên tai, góp phần phát triển kinh tế bền vững và bảo vệ người dân.

Kim Thanh