Vụ án gà lôi trắng

Hôm 8/8, anh Thái Khắc Thành bị tuyên 6 năm tù về tội Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm. Anh bị bắt trong quá trình giao dịch mua bán 10 con gà lôi trắng (Lophura nycthemera) mình đang nuôi, với tổng trị giá 5 triệu đồng.

Hai vụ án này đặc biệt thu hút sự quan tâm của cộng đồng, thể hiện qua làn sóng ý kiến trên báo chí và mạng xã hội, đến độ có thể đã ảnh hưởng nhất định đến các quyết định tiếp theo của cơ quan hành pháp. Tòa phúc thẩm xác định chưa có căn cứ vững chắc buộc tội hiệu trưởng Tâm tham ô 10,7 triệu đồng. Còn anh Thành, ngày 13/8, đã được thay đổi biện pháp ngăn chặn từ tạm giam sang cấm đi khỏi nơi cư trú trong thời gian chờ phúc thẩm.

Điểm gì chung có thể nhìn thấy từ hai trường hợp này?

Trong hành pháp, có một nguyên tắc nền tảng đôi khi bị bỏ quên: "de minimis non curat lex" - pháp luật không sa đà vào chuyện nhỏ. Nguyên tắc pháp lý lâu đời này bắt nguồn từ luật La Mã, được duy trì và áp dụng hiệu quả trong cả hệ thống thông luật và dân luật cho đến nay ở nhiều quốc gia.

Nguyên tắc này là quan trọng bởi lẽ, trong một hệ thống tư pháp mà mỗi vụ việc đều đòi hỏi rất nhiều tài nguyên - thời gian của thẩm phán, chi phí nhân sự, năng lượng và cả sự chú ý của công luận - việc lọc bỏ những tranh chấp nhỏ không chỉ giúp giảm tải cho cả xã hội, mà còn bảo vệ năng lực xử lý của tòa với những vụ án thật sự quan trọng.

"Việc nhỏ" không chỉ được định nghĩa bằng giá trị kinh tế thấp, chúng còn bao gồm những hành vi sai phạm có mức độ hậu quả rất hạn chế, không đáng kể so với nguồn lực để xử lý, hoặc những vụ kiện mà việc khởi kiện gây tốn kém cho xã hội hơn là giá trị mà phán quyết mang lại.

Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm có thể không phải là loại sai phạm nhỏ nhặt, bởi vấn đề này liên quan đến các lợi ích công cộng quan trọng, thì vẫn cần xét tới mức độ hậu quả cụ thể gây ra. Hơn nữa, con gà lôi trắng, theo Thông tư 27 đã được xếp xuống nhóm IIB, không còn thuộc nhóm IB theo Nghị định 84/2021 vào thời điểm khởi tố và truy tố vụ án.

Một cách hình ảnh, nếu tòa án và cả xã hội dành quá nhiều nguồn lực để xử lý những "hạt cát" pháp lý trên đường đi, sẽ ảnh hưởng đến việc giải quyết được những "tảng đá" vẫn đang cản trở tiến bộ xã hội.

Nhìn vào thực tế, nguyên tắc này đặt ra một câu hỏi không dễ trả lời: có phải mọi hành vi vi phạm pháp luật đều đáng để cả bộ máy tư pháp vào cuộc với đầy đủ quy trình tố tụng hình sự?

Tôi không định tranh luận chi tiết vào tính đúng - sai về pháp lý, hay chuyện ông Tâm và anh Thành có tội hay không. Điều đáng suy ngẫm là: với mức thiệt hại và hậu quả cụ thể ấy, liệu toàn bộ hệ thống tư pháp - từ công an điều tra, viện kiểm sát, tòa án, luật sư, nhân chứng - có đáng phải bỏ ra từng ấy công sức, thời gian và ngân sách để dẫn đến một bản án tù giam?

Đằng sau mỗi vụ án, là hàng chục, thậm chí hàng trăm giờ làm việc của cán bộ tố tụng; là những phiên tòa kéo dài; là chi phí vận hành không hề nhỏ cho ngân sách nhà nước; và là sự phân tán nguồn lực. Khi nguồn lực bị tiêu hao cho các vụ việc mà hậu quả thực tế không quá nghiêm trọng, câu hỏi "ai được lợi" trở nên mơ hồ, trong khi "ai mất" lại khá rõ: là những vụ án lớn hơn phải chờ đợi, là niềm tin của xã hội vào sự công bằng và tính hợp lý của pháp luật nói chung, dù các bản án nói riêng có thể vẫn đúng luật.

Ở nhiều quốc gia, nguyên tắc này đóng vai trò như một bộ lọc tự nhiên để tránh rơi vào sự lãng phí nguồn lực hoặc tình trạng lạm dụng pháp luật. Hệ thống sẽ cân nhắc giữa lợi ích công lý và chi phí xã hội: nếu chi phí xử lý một vụ án lớn hơn rất nhiều so với giá trị mà bản án mang lại cho xã hội, thì sự việc nên được xử lý theo con đường khác - xử phạt hành chính, hòa giải, hay các biện pháp thay thế tố tụng hình sự. Cách tiếp cận này không phải để bỏ qua sai phạm, mà để phân bổ nguồn lực hợp lý, nhằm bảo đảm những vụ việc thật sự quan trọng nhận được sự tập trung cao nhất.

Luật phát Việt Nam cũng áp dụng tinh thần của nguyên tắc "không sa đà vào việc nhỏ". Khoản 2 Điều 8 Bộ luật Hình sự quy định nếu hành vi có dấu hiệu tội phạm nhưng không gây nguy hiểm đáng kể cho xã hội thì có thể xử lý bằng các biện pháp khác, thay vì hình sự hóa. Như vậy, pháp luật là nguyên tắc nhưng khi áp dụng vào thực tiễn phải xét đến bối cảnh, mục đích, động cơ, tránh tuyệt đối hình sự hóa. Bởi pháp luật không chỉ trừng phạt, mà còn gửi đi thông điệp: xã hội coi trọng điều gì, và chấp nhận tiêu tốn nguồn lực vào đâu.

Chấp nhận nguyên tắc "không sa đà vào việc nhỏ" không phải là bỏ qua tất cả mọi hành vi sai phạm, chấp nhận sự tùy tiện. Ngược lại, nó đòi hỏi một hệ thống pháp luật đủ trưởng thành để xác định và đồng thuận về ngưỡng tối thiểu của thiệt hại, về tiêu chí đánh giá mức độ nghiêm trọng, và về những loại vụ việc nên được loại bỏ khỏi hệ thống tố tụng hình sự.

Chỉ khi đó, tòa án mới có thể thật sự dành đủ thời gian cho những "tảng đá" đang chắn đường, thay vì cúi xuống nhặt từng "hạt cát" mà quên mất phía trước còn nhiều chướng ngại lớn hơn.

Bùi Phú Châu