Vòng lặp 'vào đại học – thất nghiệp – bỏ cuộc'

Theo số liệu vừa được Cục Thống kê công bố ngày 6/10, quý III năm 2025, Việt Nam có hơn 1,6 triệu thanh niên từ 15-24 tuổi không có việc làm, không tham gia học tập hay đào tạo – chiếm 11,5% tổng số thanh niên cả nước. Con số này tăng thêm hơn 222.000 người so với quý trước, và tăng gần 183.000 người so với cùng kỳ năm ngoái. Những con số tưởng chừng khô khan ấy thực chất phản ánh một vấn đề rất đáng lo: một bộ phận không nhỏ thanh niên đang bị "mắc kẹt" giữa nhà trường và thị trường lao động, không học, không làm, và không rõ tương lai sẽ đi về đâu.

Nguyên nhân chính, theo cơ quan thống kê, là do nhiều thanh niên vừa tốt nghiệp đại học, cao đẳng hoặc trung cấp, đang trong giai đoạn chuyển tiếp từ môi trường giáo dục sang việc làm. Tuy nhiên, điều đáng bàn hơn là vì sao giai đoạn chuyển tiếp ấy lại ngày càng kéo dài và đầy bế tắc?

Rất nhiều sinh viên ra trường không tìm được việc đúng chuyên ngành, hoặc phải chấp nhận làm trái nghề, thu nhập thấp. Không ít người thất vọng sau vài tháng xin việc không thành, rồi bỏ dở, tạm "nghỉ ngơi" để chờ cơ hội tốt hơn – và rồi rơi vào nhóm "không học, không làm, không đào tạo" mà các nhà thống kê gọi tắt là NEET (Not in Education, Employment, or Training).

>> Mặc cảm 'thất bại mới phải học nghề'

Tỷ lệ thất nghiệp trong thanh niên hiện lên tới hơn 9%, cao hơn gấp ba lần mức trung bình toàn quốc. Đáng chú ý, khu vực nông thôn có tỷ lệ thanh niên không học, không làm cao hơn thành thị, đặc biệt ở nữ giới (13% so với 9%). Điều này phản ánh sự chênh lệch về cơ hội tiếp cận giáo dục và việc làm giữa các vùng miền.

Phân luồng giáo dục – chủ trương đã được nhắc đến nhiều năm nay – vẫn chưa thực sự hiệu quả. Ở bậc phổ thông, phần lớn học sinh và phụ huynh vẫn xem đại học là con đường duy nhất dẫn đến thành công. Rất ít người lựa chọn học nghề, vì tâm lý "nghề là thấp kém", "không có tương lai". Thế nhưng, thực tế lại chứng minh điều ngược lại.

Nhiều bạn trẻ học nghề ra trường có việc ngay, thu nhập ổn định, thậm chí cao hơn cử nhân đại học. Trong khi đó, không ít sinh viên tốt nghiệp đại học lại phải làm trái ngành, hoặc thất nghiệp kéo dài.

Thật dễ để trách thanh niên "thiếu ý chí", "lười lao động", nhưng vấn đề sâu xa hơn nằm ở hệ thống đào tạo và cách xã hội định giá công việc. Nhà trường vẫn đào tạo theo mô hình cũ, chậm cập nhật nhu cầu mới. Doanh nghiệp chưa chủ động hợp tác đào tạo, chưa coi đầu tư vào nguồn nhân lực là trách nhiệm chung. Xã hội vẫn tồn tại định kiến "học đại học là con đường duy nhất để tiến thân". Nếu không thay đổi đồng bộ, sẽ còn nhiều thế hệ trẻ nữa rơi vào vòng lặp "học – thất nghiệp – bỏ cuộc".

Ở nhiều quốc gia phát triển, sinh viên vừa học vừa được thực tập có lương tại doanh nghiệp; nhà trường và doanh nghiệp cùng thiết kế chương trình đào tạo. Nhờ đó, khi ra trường, người học đã có kinh nghiệm thực tế và có thể làm việc ngay. Việt Nam cũng cần mạnh dạn đi theo hướng đó: đưa doanh nghiệp vào trường, và đưa sinh viên ra doanh nghiệp.

Các trường cần thường xuyên khảo sát nhu cầu tuyển dụng, cập nhật công nghệ, kỹ năng mới. Doanh nghiệp nên tham gia ngay từ khâu đào tạo, chứ không chỉ xuất hiện ở giai đoạn tuyển dụng. Song song, Nhà nước cần có chính sách khuyến khích học nghề và đào tạo lại lực lượng lao động trẻ – đặc biệt ở nông thôn, nơi nhiều thanh niên đang "rảnh rỗi bất đắc dĩ".

1,6 triệu thanh niên "không học, không làm, không đào tạo" không chỉ là con số thống kê. Đó là 1,6 triệu số phận đang lạc hướng, 1,6 triệu tương lai đang bị bỏ lỡ. Nếu không hành động sớm, hệ quả không chỉ là thất nghiệp, mà còn là sự mai một năng lực, mất niềm tin và giảm năng suất của cả nền kinh tế.

Bảo Ngọc