Vì sao Nam bộ ngập lịch sử?

Người dân TP.HCM nói riêng và Nam bộ nói chung đã trải qua những ngày oằn mình chống chọi với ngập lịch sử do sự kết hợp của nhiều yếu tố thời tiết bất lợi và khả năng thích ứng kém của cơ sở hạ tầng.

Đô thị lớn nhất nước ngập nặng, thiệt hại về người

Trong đêm 22 rạng sáng ngày 23.10, hàng trăm người dân P.Bến Cát (TP.HCM) gọi điện cầu cứu lực lượng chức năng vì mắc kẹt trong nhà xưởng bị ngập do mưa lớn kéo dài. Lực lượng cứu hộ Phòng Cảnh sát PCCC và Cứu nạn cứu hộ Công an TP.HCM đã dùng nhiều xe chuyên dụng và công cụ cứu hộ để giải cứu trên 100 công nhân mắc kẹt trong nhà xưởng của công ty bị ngập sâu cũng như người dân ở khu vực lân cận tại khu vực cầu Đôi (khu phố Cầu Đôi). Còn tại khu phố 5, nhiều nhà dân gần kênh bị ngập sâu, có nơi gần 2 m, lực lượng cứu hộ cũng đã giải cứu 127 người bị mắc kẹt. Tối cùng ngày, lực lượng chức năng TP.HCM tìm thấy thi thể một cụ bà 79 tuổi ở xã Bàu Bàng bị nước cuốn trôi trong trận lũ rạng sáng. Nguyên nhân do mưa lớn kéo dài nhiều giờ liên tiếp trong đêm hôm trước kết hợp với việc hồ thủy lợi Từ Vân bị tràn khiến dòng nước lũ dâng cao dồn về phía hạ lưu. Bên cạnh đó, tại nhiều nơi như P.Long Nguyên, Phú An, Thủ Dầu Một, Bình Hòa…, nước tràn bờ đê gây ngập nặng.

Nhiều nơi khác trên địa bàn TP.HCM cũng "oằn mình" chống ngập. Chị Mai Dương ở chung cư Thanh Đa (P.Bình Quới) cho hay ngập nặng mấy ngày liên tiếp trong tuần qua đã trở thành nỗi ám ảnh với người dân khu vực này. Đến chiều hôm qua 26.10, khi chị đi siêu thị gần nhà cũng được chú giữ xe nhắc nhở: "Tranh thủ mua nhanh rồi về nghe con, kẻo nước lên nhanh gây ngập sâu là không về kịp đâu". Theo chị Dương, ngập nước không phải điều mới mẻ với người dân khu vực này nhưng ngập lớn như vậy thì chị chưa từng thấy và không hiểu vì sao.

Nỗi niềm của chị Dương cũng dễ hiểu. Tuần qua, triều cường dâng cao bất thường khiến nước từ sông Sài Gòn tràn qua bờ đê, khiến bán đảo Thanh Đa chìm trong biển nước, có nơi ngập hơn 1 m. Dòng nước cuồn cuộn tràn lên đường to đến hẻm nhỏ rồi vào nhà dân. Trên đường, nước ngập quá đầu gối khiến xe chết máy hàng loạt, còn trong nhà đồ đạc chìm trong nước hoặc bị cuốn trôi vì nhiều người không kịp dọn dẹp, kê cao. Cứ mỗi ngày 2 lần, triều cường buổi sáng rút đi thì người dân phải bơm, tát nước tới trưa; còn đợt ngập chiều tối thì đến nửa đêm vẫn còn phải tát nước. Ông Phạm Đức Hùng (người dân địa phương) cho biết: Đợt ngập này rất bất ngờ. Ngày 23.10, đi làm về đến nhà ông bàng hoàng khi thấy căn phòng trọ 20 m² ngập hoàn toàn trong nước. Ông bắt đầu dọn dẹp, tát nước từ 18 giờ đến nửa đêm vẫn chưa xong. "Tôi vẫn chưa ăn uống, tắm rửa, nghỉ ngơi. Cũng không biết phải ngủ ra sao", ông Hùng thở dốc.

Nhiều khu vực khác ở gần sông Sài Gòn như đường Trần Xuân Soạn, Phạm Hữu Lầu, Huỳnh Tấn Phát… (Q.7 cũ) cũng ngập sâu. Đặc biệt, khu vực trung tâm TP như đường Võ Văn Kiệt, khu vực gần cầu Ông Lãnh cũng ngập do triều cường. Những hộ gia đình ở đây cho biết cả chục năm nay mới thấy khu vực này ngập nặng như vậy. Đến ngày 26.10, nhiều khu vực trên địa bàn TP.HCM vẫn còn bị ngập, trong đó có chợ Thủ Dầu Một (P.Thủ Dầu Một).

Nhiều nơi ở các tỉnh thành miền Tây như Tây Ninh, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Cần Thơ… cũng ngập nặng. Đặc biệt, sáng 24.10, tại xã Phong Điền (TP.Cần Thơ), triều cường dâng cao gây ngập cục bộ khu vực công viên Nguyễn Phương Danh và tuyến đường phía trước công viên. Nước ngập và rò rỉ điện khiến 2 bé trai tử vong. Còn tại Vĩnh Long xảy ra ngập trên diện rộng, có những nơi trước nay chưa từng ngập thì trong các ngày 24 - 25.10 cũng chìm trong nước. Nhiều cánh đồng lúa ở khu vực Đồng Tháp Mười, vườn sầu riêng ở Tây Ninh, Đồng Tháp bị ảnh hưởng nặng nề.

Mưa lớn + triều cường + xả lũ hồ thủy điện + sụt lún = ngập nặng

Theo ông Lê Đình Quyết, Trưởng phòng Dự báo, Đài khí tượng thủy văn Nam bộ, trong mấy ngày qua, mực nước các sông khu vực TP.HCM và các tỉnh miền Tây, miền Đông Nam bộ đều lên nhanh theo kỳ triều cường đầu tháng 9 âm lịch, đạt đỉnh vào các ngày 23 - 25.10. Phần lớn các trạm đều đạt vượt báo động 3 từ 10 - 20 cm, có nơi cao hơn trên 30 cm, một số trạm đạt và vượt mốc lịch sử từ 3 - 7 cm. Bên cạnh yếu tố triều cường, trên địa bàn TP.HCM những ngày qua còn có mưa lớn. Thêm vào đó, hiện nay hồ Dầu Tiếng xả duy trì dòng chảy môi trường qua tràn với lưu lượng 36,92 m³/s và hồ Trị An xả 925 m³/s. "Tổ hợp các yếu tố mưa lớn, kỳ triều cường và xả lũ từ các hồ thủy điện là nguyên nhân làm mực nước triều dâng cao", ông Quyết giải thích.

Đối với các tỉnh miền Tây Nam bộ, ngoài nguyên nhân mực nước triều cao và mưa lớn tại chỗ thì kết hợp thêm yếu tố nước từ thượng nguồn sông Mê Kông về nhiều. Vùng đầu nguồn sông Cửu Long có khả năng lũ đã đạt đỉnh cao nhất năm. Ở khu vực miền Đông Nam bộ, đỉnh triều có khả năng tiếp tục tăng và đạt mức cao vào tháng 11, 12 do kết hợp với gió mùa đông bắc hoạt động mạnh dẫn đến nước biển dâng cao.

Cũng cho rằng năm nay nước lũ ở thượng nguồn sông Mê Kông về nhiều hơn mấy năm gần đây, PGS-TS Lê Anh Tuấn, nguyên Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu (ĐH Cần Thơ), phân tích thêm: Vừa qua, do ảnh hưởng của các cơn bão trước đó khiến mực nước sông tăng cao. Khi nước sông Mê Kông về tới vùng giữa của ĐBSCL lại bị hạn chế không gian lan tỏa vì các nơi chứa đều có đê bao sản xuất hay bê tông hóa do phát triển đô thị. Nước lũ gặp triều cường cao cộng với mưa lớn đã gây ngập nặng trên diện rộng ở những nơi chưa có đê bao.

Ngoài yếu tố thủy văn và thời tiết, PGS-TS Lê Anh Tuấn chỉ ra thêm một nguyên nhân là yếu tố địa chất của ĐBSCL và Nam bộ đang có xu hướng sụt lún khá nhanh so với tốc độ dâng của mực nước biển. Hai yếu tố này góp phần khiến xu hướng ngập do triều cường ngày một nghiêm trọng hơn ở các đô thị lớn như TP.HCM hay Cần Thơ. Tại Cần Thơ, khi khu vực trung tâm giảm ngập nhờ các công trình chống ngập đi vào hoạt động thì những vùng ven lại có xu hướng gia tăng.

Cũng từ góc nhìn địa chất, PGS-TS Lê Trung Chơn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển bền vững (Trường ĐH Tài nguyên và Môi trường TP.HCM), khẳng định: Tình trạng sụt lún ở TP.HCM là điều rất rõ ràng và đáng báo động. Các cơ quan chức năng cấp bộ ngành cũng đã xác định rõ điều này thông qua đo đạc từ các mốc độ cao để thực hiện dự án chống ngập cho TP.HCM. "Để dễ hình dung, tôi ví dụ ngay với căn nhà của bạn, trước đây nền cao 1 m nhưng với tốc độ lún hơn 10 năm qua thì nay chỉ còn cao có 8 tấc so với mực nước biển. Để chống ngập cho nhà của mình thì bạn phải có giải pháp bù lún. Trên quy mô lớn của cả TP và khu vực thì chúng ta phải có chiến lược thích nghi và thích ứng với những yếu tố bất lợi đó", TS Chơn nói.

Làm sao chống ngập hiệu quả?

Chống ngập cho TP.HCM là vấn đề đã kéo dài nhiều thập niên qua nhưng hiệu quả chưa như mong đợi. Là người có nhiều năm gắn bó với công tác chống ngập, PGS-TS Hồ Long Phi, nguyên Viện trưởng Viện Nước và biến đổi khí hậu (ĐH Quốc gia TP.HCM) thừa nhận: Ngập và chống ngập cho TP.HCM là vấn đề đã được đặt ra cách đây hơn 20 năm và giải pháp kỹ thuật cho từng nguyên nhân như mưa, triều cường cũng đã được đưa ra. Hiện nay có thêm nguyên nhân mới là sụt lún mặt đất. "Nhưng vì sao lâu nay chúng ta chống ngập chưa hiệu quả?", PGS-TS Hồ Long Phi đặt câu hỏi và phân tích: ví dụ như đối với nguyên nhân ngập do triều cường, TP có giải pháp là xây dựng hệ thống cống ngăn triều. Giải pháp này đã được triển khai đến trên 90%, nhưng vẫn không thể về đích (công trình chống ngập 10.000 tỉ đồng - PV). Nếu công trình được đưa vào vận hành thì vấn đề triều cao vừa qua có thể đã được giải quyết. Hay với nguyên nhân ngập do mưa lớn tại chỗ, giải pháp kỹ thuật có nhiều như hồ điều tiết, hầm trữ nước, trạm bơm… nhưng tiến hành không đồng bộ nên chống được ở khu vực trung tâm thì ngập lan ra khu vực lân cận.

PGS-TS Lê Trung Chơn lại cho rằng nếu đã xác định được nguyên nhân ngập là do các yếu tố thủy văn và địa chất thì việc chống ngập không phải là vấn đề. Đó là các công trình cống ngăn triều và đê bao chống ngập, phát triển hệ thống thoát nước và cho nước mưa thấm ngược trở lại lòng đất. Bên cạnh đó là phát triển không gian xanh cho đô thị để tăng cường kết nối và chống ngập tự nhiên. Đặc biệt, quan trọng là phải đưa yếu tố sụt lún mặt đất và chống sụt lún vào quy hoạch đô thị để có giải pháp tổng thể và bền vững.

PGS-TS Lê Anh Tuấn nhấn mạnh: Để chống ngập hiệu quả, chúng ta phải giải được bài toán quy hoạch tổng thể về cân bằng nước cho cả khu vực trong các tình huống bất lợi. Đây là bài toán tổng thể cho cả vùng ĐBSCL và Nam bộ chứ không phải chỉ một vài địa phương hoặc đô thị. Do vậy cần có sự phối hợp của nhiều ngành, lĩnh vực và cần nguồn lực lớn. Tuy nhiên, trước mắt chúng ta có thể tính đến các giải pháp như chuyển nước xuống dưới mặt đất, xem lại các công trình cống đập có vận hành hợp lý chưa để khắc phục.