Từ trăm nghìn ca bệnh, Việt Nam khẳng định vị thế điều trị đột quỵ

Một ngày năm 2009, bệnh nhân 20 tuổi được đưa đến Bệnh viện Nhân dân 115. Chàng trai yếu liệt nửa người, tắc động mạch lớn. Thuốc tiêu sợi huyết không còn tác dụng, thời gian vàng đã trôi qua.

Trong khoảnh khắc khẩn cấp, ê-kíp quyết định đưa dụng cụ vào lòng mạch, đi sâu đến đúng vị trí cục máu đông. Bất chợt, tín hiệu lưu thông được khôi phục. Ngày hôm sau, cậu có thể cử động, nói chuyện và đến nay vẫn đều đặn quay lại tái khám.

"Đó thật sự là những ca khiến tôi nhớ mãi", PGS Huy Thắng nhớ lại một trong những ca can thiệp nội mạch đầu tiên tại Việt Nam, cột mốc quan trọng đưa chuyên ngành đột quỵ Việt Nam tiến gần hơn với thế giới.

Một sáng cuối tháng 8 tại TP.HCM, trong không khí cả nước kỷ niệm 80 năm Quốc khánh, Tri Thức - Znews gặp PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng, Phó chủ tịch Hội Đột quỵ Việt Nam, tại Bệnh viện Nhân dân 115.

Trong buổi trò chuyện kéo dài, ông chậm rãi kể về hành trình của chuyên ngành đột quỵ Việt Nam, mới chỉ chiếm một phần ba tuổi đời của nền y tế nước nhà nhưng đã để lại nhiều dấu ấn đặc biệt.

Những bước đi đầu tiên

Trước năm 2006, trên đường phố TP.HCM, những chuyến xe cấp cứu lao vun vút. Đèn đỏ rực xoay vòng, nhưng còi im lặng. Bệnh nhân đột quỵ được đưa về nhà, bởi bệnh viện cũng không còn cách nào can thiệp. Với PGS.TS Nguyễn Huy Thắng, đó là quãng thời gian bất lực nhất của ngành.

Ngày ấy, hễ bệnh nhân yếu nửa người, nói khó, đau đầu được chuyển đến, bác sĩ chỉ có thể đưa thẳng vào khoa tim mạch hoặc thần kinh. Đột quỵ chưa có chỗ đứng riêng, chỉ “trú nhờ” ở các khoa khác. Và những gì bác sĩ có thể làm chỉ là cho thở oxy, truyền dịch. Người bệnh vẫn nằm đó, "gần như nắm trong tay cái chết".

"Chúng tôi gần như không thể làm gì để thay đổi kết cục", ông nói.

PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng, Phó chủ tịch Hội Đột quỵ Việt Nam kiêm Trưởng Khoa Bệnh lý Mạch máu não, Bệnh viện Nhân dân 115.

Trong khi ấy, trên thế giới, khái niệm “stroke unit” (đơn vị đột quỵ) đã hình thành từ nhiều thập kỷ. Đây là nơi bệnh nhân được theo dõi liên tục, xử trí bởi ê-kíp đột quỵ chuyên nghiệp… từ chẩn đoán, điều trị cấp cứu đến phục hồi chức năng.

Nhiều nghiên cứu đã chứng minh mô hình này giúp giảm rõ rệt tỷ lệ tử vong và tàn phế, được các quốc gia tiên tiến khuyến cáo áp dụng. Nhưng ở Việt Nam, “stroke unit” chỉ tồn tại trên trang sách. Chưa có bác sĩ nào được đào tạo chính quy, chưa có phác đồ riêng biệt và chưa ai hình dung được đột quỵ cần một lối đi riêng.

Đi ngược lại dòng chảy chung của cả nước, năm 2005, Bệnh viện Nhân dân 115 quyết định thành lập đơn vị đột quỵ đầu tiên của Việt Nam. Một bước đi táo bạo.

“Tôi xem đây là một trong hai cột mốc quan trọng của chuyên ngành đột quỵ ở Việt Nam. Đây là tế bào trước khi tạo thành một chuyên khoa hoàn chỉnh”, PGS Huy Thắng nhấn mạnh.

Ngay sau khi đơn vị này ra đời, bệnh viện bắt đầu thử nghiệm kỹ thuật tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch. Là một bước đi chưa từng có tiền lệ, người ta nhìn nó qua lăng kính rủi ro nhiều hơn hiệu quả: nguy cơ chảy máu não hay thậm chí tử vong, trước khi nghĩ đến cơ hội sống còn cho người bệnh.

Chưa được đào tạo chính quy, bác sĩ Nguyễn Huy Thắng khi ấy nhiều lần bối rối. Hiệu quả có, nhưng không “thấy đã” vì mọi thứ vẫn còn bản năng. Ông được cử sang Singapore tu nghiệp. Những lần thực hành cho ông cơ hội tận mắt chứng kiến điều mà trước đó chỉ có trong y văn: bệnh nhân liệt nửa người chỉ sau một mũi tiêm đã “thoát khỏi tử thần”, dần cử động trở lại.

“Nó như là phép màu”, vị chuyên gia hồi tưởng.

Với bác sĩ cấp cứu đột quỵ, "thời gian là não". Ảnh: Việt Hà.

PGS Nguyễn Huy Thắng mang kỹ thuật điều trị đột quỵ từ nước ngoài về Việt Nam và thành người duy nhất có thể thực hiện. Suốt 2-3 năm đầu, bất kể ngày hay đêm, ông có mặt mỗi khi có ca bệnh, cho đến khi đồng nghiệp dần thuần thục.

Năm 2009, sau thời gian tu nghiệp tại Mỹ, ông tiếp tục đưa về kỹ thuật can thiệp nội mạch. Từ đây, bệnh nhân đột quỵ ở Việt Nam lần đầu tiên được tiếp cận đồng thời hai phương pháp tiên tiến bậc nhất thế giới: tiêu sợi huyết và can thiệp nội mạch.

“Em không biết sau này khoa Bệnh lý mạch máu não sẽ phát triển đến đâu. Nhưng em chắc chắn, ở Việt Nam, khi nhắc đến đột quỵ, người ta sẽ nghĩ ngay đến Bệnh viện Nhân dân 115”, PGS Nguyễn Huy Thắng khẳng định với Giám đốc Bệnh viện thời điểm đó.

Từ những bước đi tiên phong ấy, ông đã thật sự đặt tên Việt Nam lên bản đồ đột quỵ thế giới.

Từ “tế bào” đầu tiên đến mạng lưới hơn 130 trung tâm trên cả nước

Những năm 2006, khoa Bệnh lý mạch máu não, Bệnh viện Nhân dân 115 chỉ tiếp nhận hơn 1.200 ca đột quỵ mỗi năm. Thế nhưng, con số ấy tăng vọt theo từng năm. Sau gần hai thập kỷ, số bệnh nhân đã lên đến khoảng 18.000 ca mỗi năm.

Đằng sau những con số không chỉ là sự quá tải, mà còn là tấm gương phản chiếu một xã hội đang già đi.

Tuổi thọ nâng cao đồng nghĩa với sự bùng nổ các bệnh lý gắn liền với tuổi tác, trong đó có đột quỵ. Chính áp lực này, cộng hưởng với những nền móng ban đầu, đã thúc đẩy chuyên ngành đột quỵ tại Việt Nam chuyển mình: từ một khái niệm mơ hồ trở thành một lĩnh vực y khoa chuyên biệt.

Hội được thành lập mở ra một "sân chơi" cho giới chuyên môn. Ảnh: Hội Đột quỵ Việt Nam.

Năm 2009, một bước ngoặt mới mở ra khi GS.TS.BS Lê Văn Thành sáng lập Hội Phòng chống Tai biến Mạch máu não Việt Nam - tiền thân của Hội Đột quỵ Việt Nam. Lần đầu tiên, các bác sĩ có một diễn đàn để gặp gỡ, trao đổi và gây dựng lực lượng nhân sự chuyên sâu cho lĩnh vực còn non trẻ.

“Sau khi có ‘tế bào’ là các đơn vị đột quỵ, cần có hội để sinh hoạt chuyên môn. Từ đó mới hình thành những thế hệ bác sĩ đầu tiên của chuyên ngành này. Đây là cột mốc quan trọng thứ hai của ngành”, PGS.TS Nguyễn Huy Thắng nhớ lại.

Từ hạt nhân ấy, mạng lưới trung tâm đột quỵ nhanh chóng lớn mạnh. Năm 2016, dưới sự lãnh đạo của GS.TS.BS Nguyễn Văn Thông, Hội Đột quỵ Việt Nam đã kiến nghị đưa tiêu chí “đơn vị đột quỵ” vào hệ thống phân loại bệnh viện. Ở phía Nam, PGS Thắng là người trực tiếp triển khai và thúc đẩy sự phát triển của mạng lưới này.

Hiện tại, hơn 130 trung tâm đột quỵ phủ rộng khắp cả nước. Ảnh: Việt Hà.

Hai mươi năm nhìn lại, hơn 130 trung tâm đột quỵ đã phủ gần kín bản đồ y tế Việt Nam, chỉ trừ vài vùng núi hiểm trở như Cao Bằng, Lai Châu. Những kỹ thuật từng được coi là xa xỉ ở các nước phát triển nay hiện diện ngay cả ở vùng sâu, vùng xa.

Các bác sĩ Việt Nam ngày càng có mặt thường xuyên tại các hội nghị đột quỵ lớn trên thế giới. PGS.TS Nguyễn Huy Thắng được Hội Đột quỵ Thế giới trao giải thưởng Cống hiến (Spirit of Excellence Award). Ở chiều ngược lại, những hội nghị trong nước cũng thu hút sự tham gia của nhiều chuyên gia hàng đầu như GS Bernard P.L. Chan (Singapore), GS Raul G. Nogueira (Mỹ) hay GS Henry Ma (Australia).

Song song với sự trưởng thành của đội ngũ, kỹ thuật điều trị đột quỵ trong nước cũng có bước tiến dài. Các phương pháp tiên tiến như tiêm tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch, lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học đã trở thành thường quy trong cấp cứu. Số ca điều trị cấp hiện nay không còn thua kém Thái Lan - quốc gia vốn đi trước cả chục năm. Tỷ lệ tái thông mạch máu đạt 12%, đứng đầu châu Á; tỷ lệ lấy huyết khối cơ học đạt 8%.

Việt Nam là một trong những nước có tỷ lệ đột quỵ cao nhất thế giới.

Những giới hạn

Niềm tự hào đôi khi lắng xuống khi nhắc đến những giới hạn còn tồn tại trong điều trị đột quỵ ở Việt Nam. PGS.TS Nguyễn Huy Thắng mở điện thoại, đọc lại tin nhắn từ Giám đốc một trung tâm đột quỵ tại Thái Lan: Tôi khâm phục bạn vì đã làm được những điều như vậy. Nhưng để đáp ứng đủ nhu cầu của Việt Nam, bạn cần thêm rất nhiều cơ sở vật chất và nguồn lực.

Những dòng chữ ngắn gọn nhưng chạm đúng vào điểm yếu.

Dù cả nước đã có hơn 130 đơn vị đột quỵ, số bệnh viện có khoa riêng biệt vẫn còn ít. Một vài địa phương phát triển mạnh mẽ như Nghệ An, Hải Phòng, Hà Nội; nhưng không ít nơi vẫn chật vật, cho thấy sự thiếu đồng bộ. Hệ thống vẫn thiếu hụt cả nhân lực lẫn hạ tầng.

“Để đáp ứng nhu cầu thực tế, chúng ta cần nguồn lực gấp bốn lần hiện tại”, ông nói.

Điều khiến ông trăn trở hơn cả là quy trình chăm sóc chưa khép kín. Theo ông, điều trị đột quỵ phải là một chuỗi ba khâu: cấp cứu trước viện, xử trí trong viện và phục hồi sau viện. Ở Việt Nam, khâu giữa đã có nhiều tiến bộ, nhưng hai đầu còn yếu. Người bệnh vẫn thường lúng túng, không biết phải đi đâu, ai sẽ tiếp nhận khi cơn đột quỵ xảy ra.

Bên trong xe cấp cứu đột quỵ đang được vận hành tại Mỹ. Ảnh: Hiệp hội Tim mạch Mỹ.

Ông nhắc đến mô hình MSU (Mobile Stroke Unit) ở nhiều quốc gia, nơi xe cấp cứu được trang bị máy CT scan, cho phép chẩn đoán và xử trí ngay từ đầu. “Họ mang cả bệnh viện ra đường để bệnh nhân được tiếp cận sớm. Nếu làm được như vậy, đó mới thật sự là đỉnh cao”, ông chia sẻ.

Tại Việt Nam, 90% bệnh nhân vẫn tự tìm đường đến bệnh viện, trong khi chưa có lực lượng paramedic - y tế tiền viện chuyên nghiệp. Thách thức không chỉ nằm ở chi phí đầu tư mà còn ở cơ chế vận hành. Sau điều trị cấp, giai đoạn phục hồi chức năng cũng chưa được chú trọng đúng mức.

Theo PGS.TS Nguyễn Huy Thắng, giải pháp nằm ở việc bổ khuyết những mắt xích còn thiếu. Thứ nhất, xây dựng lực lượng paramedic được đào tạo chuyên nghiệp, đi kèm hệ thống điều phối bài bản về pháp lý, cơ sở vật chất và tài chính. Thứ hai, phát triển telemedicine để hỗ trợ xử trí ban đầu, hướng dẫn bệnh nhân đến đúng nơi, đúng chuyên khoa. Thứ ba, đẩy mạnh phục hồi chức năng và truyền thông cộng đồng để bệnh nhân không bị bỏ rơi sau khi xuất viện.

“Điều này hoàn toàn có thể thực hiện, nhưng cần một quy trình đầy đủ và sự hỗ trợ từ nhiều tầng nấc”, ông nhấn mạnh.