Trung thu có phải là giữa mùa thu?: Bàn thêm về lịch và mùa

'Trung thu là giữa mùa thu', câu nói thoạt nghe thì đúng, không có gì phải bàn, bởi ai cũng biết 'trung' có một nghĩa thông thường là "ở giữa". Nhưng để trả lời thấu đáo câu hỏi trên, ta thử bàn thêm về lịch và mùa.

Do trục trái đất nghiêng 23,5^o và không đổi hướng khi quay trên quỹ đạo gần tròn quanh mặt trời, nên sinh ra sự nóng lạnh trên trái đất thay đổi theo chu kỳ. Đó là một hiện tượng tự nhiên, khách quan, tồn tại hàng tỉ năm trước khi con người biết làm lịch.

Thú vị về lịch và mùa

Việc lập ra các loại lịch kéo theo việc phân định các năm, tháng, ngày, giờ và chu kỳ nóng lạnh thành các mùa khác nhau. Vậy các mùa phân định thế nào, ngày nào là ngày bắt đầu của một mùa, và do đó, ngày nào là ngày giữa của một mùa, theo các lịch khác nhau?

Ngoại trừ lịch Hồi giáo thuần túy theo mặt trăng được coi là âm lịch, còn có hai loại lịch chủ yếu khác được dùng hiện nay trên thế giới: dương lịch có nguồn gốc từ văn minh Hy Lạp - La Mã hoàn toàn theo mặt trời và âm dương lịch, mà ta quen gọi là âm lịch, có nguồn gốc từ nền văn minh lúa nước cổ Trung Hoa trong vùng châu thổ Hoàng Hà và Trường Giang. 

Nó đặc biệt ở chỗ, mùa và ngày tháng âm lịch được tính theo mặt trăng, nhưng hiệu chỉnh bằng cách thêm tháng nhuận hai hoặc ba năm một lần, để mùa không bị trượt xa khỏi quy luật nóng lạnh của tự nhiên do mặt trời gây ra và năm không trượt xa khỏi năm dương lịch. Kết quả là 24 điểm tiết khí (gọi chung là “tiết”, 24 solar terms) của âm lịch và dương lịch trùng nhau.

Dương lịch chú trọng đến bốn tiết: hai tiết có tên gọi là “phân” (equinox), với nghĩa ngày và đêm dài bằng nhau, khi Hoàng đạo cắt xích đạo vào mùa xuân và mùa thu; hai tiết có tên gọi là “chí” (solstice), khi đường Hoàng đạo tiếp xúc với chí tuyến bắc vào mùa hạ và với chí tuyến nam vào mùa đông, khiến cho lần lượt, Bắc và Nam bán cầu có ngày dài nhất. Bốn tiết đó là những điểm bắt đầu của bốn mùa theo dương lịch. Hai mươi tiết còn lại được đánh dấu bằng kinh độ mặt trời, bắt đầu từ 0^o ứng với tiết Xuân phân vào ngày 21.3.

Trong khi đó, tên các tiết âm lịch lại như những chỉ dẫn về khí hậu và thời vụ cho nhà nông trong canh tác, chẳng hạn các tên gọi: Kinh trập (sâu nở), Cốc vũ (mưa rào), Tiểu mãn (kết hạt), Xử thử (dứt nắng nóng), Đại tuyết (tuyết dày)... Những tên gọi như vậy không có ý nghĩa với quy mô toàn hành tinh, nó không phù hợp ngay cả với vùng phía tây Trung Quốc rộng lớn, hay phía nam Việt Nam.

Sau nhiều lần hiệu chỉnh, vì tính khách quan duy lí của nó, dương lịch được chấp nhận sử dụng chính thức trên toàn thế giới, trong hầu hết các hoạt động giao thương, khoa học, giáo dục, kinh tế, ngoại giao, hành chính, đời sống, đồng hồ thời gian chuẩn quốc tế...

Ngay cả trong nông nghiệp, Trung Quốc, nơi xuất xứ của âm lịch cùng các nước chịu ảnh hưởng ở Đông Bắc Á và Việt Nam, dương lịch vẫn là chính thức trong các hoạt động nhà nước. Trong khi đó, âm lịch chỉ dùng trong các hoạt động văn hóa truyền thống như tang lễ, thờ cúng, các ngày tết cổ truyền, hoặc trong phong thủy, tướng số huyền bí, với những giờ ngày tháng tính theo can chi, Tý Sửu Dần Mão... mà một số người hành nghề ở nước ta tự xưng là “nhà” hay “thày”, nhưng không ai biết họ được đào tạo từ trường lớp nào ra.

Sự thật về câu nói "trung thu là giữa mùa thu"

Biết rằng, theo lịch nào thì một năm cũng có bốn mùa: xuân, hạ, thu, đông và mỗi mùa kéo dài ba tháng (khoảng 90 ngày). Giờ ta trở lại xét riêng về mùa thu ở Bắc bán cầu.

Ở các nước châu Âu và Bắc Mỹ, mùa thu bắt đầu vào tiết Thu phân, ngày 23.9 dương lịch, vậy giữa mùa thu (tức sau 45 ngày), sẽ là ngày 7.11 dương lịch. Còn ở các nước Đông Á và Việt Nam, mùa thu bắt đầu ở tiết Lập thu, ngày 8.8 dương lịch, vậy giữa mùa thu sẽ là ngày 23.9 dương lịch. Như thế, ngày giữa mùa thu đều là ngày cố định trong dương lịch, không phải là trung thu, rằm tháng tám âm lịch.

Tuy nhiên, ngoài hai loại lịch nói trên, những cộng đồng chịu ảnh hưởng văn hóa cổ Trung Hoa, trong dân dã, còn lấy ngày mùng 1 tháng giêng (trăng mới, mùng 1 tết) làm ngày bắt đầu năm mới, gọi là ngày đầu xuân. Từ đó, mùa xuân kéo dài đến hết tháng ba, tiếp theo là mùa hạ, mùa thu, và mùa đông kết thúc vào ngày tất niên cuối tháng chạp. Mùa tính theo cách này có thể được gọi là mùa theo trăng, không phải là mùa theo âm lịch.

Cuối cùng, ở nước ta không có âm lịch thuần túy (chỉ có âm dương lịch quen gọi là âm lịch), nên câu thường nói “Tết trung thu vào giữa tháng tám âm lịch” là đúng, còn nói “Tết trung thu vào giữa mùa thu âm lịch” là theo thói quen, bởi như trên đã nêu, giữa mùa thu âm lịch là ngày Thu phân 23.9 dương lịch rồi. Vậy cần ngầm hiểu rằng “trung thu là giữa mùa thu trăng”.

Mặt trăng trong đêm trung thu, đặc biệt lúc trăng lên vào chập tối, trông tròn đầy và sáng trong, biểu tượng của sự sum vầy đông đủ, nên người Trung Hoa còn gọi tết này là tết đoàn viên.