'Trò chơi lựa đậu' của Marcel Proust

Cuốn sách của tác giả Uông Triều chứa đựng rất nhiều câu chuyện thú vị về hành trình trưởng thành của một người cầm bút. Với kinh nghiệm nhiều cầm bút và làm bên tập viên, tác giả hiểu được người viết thường gặp khó ở đâu và làm cách nào để giải quyết những khó khăn ấy, nhiều kinh nghiệm sáng tác cũng được tiết lộ trong cuốn sách này.

Nhà văn Marcel Proust là một văn hào nổi tiếng với kỹ thuật dòng ý thức. Ảnh minh họa: The New European.

Chậm trong tác phẩm văn học là thế nào? Người viết ai không muốn tác phẩm của mình đi nhanh? Ở đây tôi muốn đề cập đến sự diễn tiến chậm chạp của một phong cách sáng tác mà đôi khi chỉ có lòng kiên nhẫn và tài năng mới làm nổi.

Đi tìm thời gian đã mất là bộ tiểu thuyết nổi tiếng của Marcel Proust, thậm chí nhiều người coi nó là bộ tiểu thuyết lớn nhất thế kỉ XX; bản thân tôi ít nể phục số chữ của Marcel Proust hay trí nhớ tuyệt vời của ông nhưng ngưỡng mộ sự chậm rãi, kiên nhẫn gần như tuyệt đối của nhà văn. Suốt sáu tập sách, Marcel Proust đã kể rất tỉ mỉ câu chuyện kí ức của mình với nhiều sự việc, nhân vật với lòng kiên nhẫn vô biên.

Ông hầu như không bỏ qua một hành động nhỏ nào trong hành trình tìm lại kí ức của mình và không sốt ruột. Dòng ý thức miên man suốt bộ sách và người viết không vội gì cả. Câu chuyện diễn chậm chạp, người đọc phấp phỏng chờ đợi những bước ngoặt mới nhưng nhà văn thì bình thản như không; không vội vàng, không cần những chấn động gấp gáp, câu chữ như một dòng sông lững lờ.

Nhưng mặc dù rất buồn ngủ và mỏi mệt người ta vẫn phải công nhận rằng làm được như Marcel Proust không phải dễ, ngoài việc đóng góp về mặt thể loại - văn chương dòng ý thức thì Marcel Proust đã tạo ra một kiệt tác vô song và sự nhẫn nại của người viết là điều rất đáng kể.

Tôi nhìn nhận sự nhẫn nại này với tư cách một đồng nghiệp và kính phục sự kiên trì của Marcel Proust. Thông thường người viết có xu hướng tạo ra các bước ngoặt, các cú chấn động trong tác phẩm của mình. Anh ta thường muốn câu chuyện diễn ra nhanh, tốc độ. Người viết không muốn độc giả buồn ngủ khi rơi vào một dòng sông nhàm chán.

Những nhà làm phim Hollywood là những người chống lại sự đơn điệu rất giỏi, họ nghiên cứu và biết rằng cứ khoảng tám phút người ta sẽ rơi vào trạng thái buồn ngủ nếu không có một hành động (action) mới được tạo dựng. Vì thế phim Hollywood nói chung thường diễn tiến rất nhanh, nhân vật hầu như không bao giờ được nghỉ, người xem bị cuốn theo mạch của phim. Người ta gọi kiểu này là “phim hành động” (action film).

Hành động liên tục là đặc trưng và triết lí cơ bản của kiểu phim mang tính giải trí. Những người viết truyện thông thường, kể cả không biết đến thủ thuật của Hollywood thì vẫn hiểu rằng tác phẩm của anh ta cần những tình huống bước ngoặt, những cú rung chấn để câu chuyện hấp dẫn và giữ chân được độc giả.

Nhưng Marcel Proust trong Đi tìm thời gian đã mất và một số đồng nghiệp khác đã không làm thế. Italo Calvino trong Nếu một đêm đông có người lữ khách từng làm tương tự; cả cuốn tiểu thuyết của tác giả lừng danh người Italy là sự “lừng khừng” không chịu tiến thêm một bước nào, bất cứ đoạn nào trong cuốn sách đều giống như đoạn mở đầu, nhà văn cố ý để cho mạch truyện giậm chân tại chỗ. Nó không định đi tiếp hay chuẩn bị đến đỉnh điểm và kết thúc.

Nó chống lại quy luật thông thường của một câu chuyện là có khởi đầu, chuẩn bị, mâu thuẫn, cao trào và kết thúc. Nhà văn tự chịu đựng mình một cách có chủ ý và đó cũng là sự kiên nhẫn tuyệt vời của người viết. Lưu ý rằng với Italo Calvino ngoài bộ ba Tổ tiên của chúng ta thì Nếu một đêm đông có người lữ khách được đánh giá là cuốn sách lớn và rất đặc biệt của văn hào người Italy.

Gần đây tôi có đọc cuốn Chiến trường vinh quang của Jean Rouaud, giải Goncourt năm 1990 và thấy điểm tương đồng. Nhà văn kể một câu chuyện chậm chạp và dềnh dàng, quanh đi quẩn lại, mấy chục trang sách là giọng đều đều, êm ả, rủ rì. Người viết không vội và cũng không có những đoạn bùng nổ hoặc chuẩn bị cho điều ấy. Câu chuyện thiếu một sự kích thích cố ý, tác giả nhẩn nha kể chuyện hồi ức kiểu Marcel Proust...

Thiên tài người Áo, Kafka cũng thích sự chậm rãi này trong cuốn Lâu đài của ông. Một chuyện loanh quanh và tù túng với hàng trăm trang sách nhưng không vấn đề nào được xử lí dứt điểm. Người đạc điền tìm cách tiếp cận “lâu đài” và giải quyết những vấn đề của mình nhưng anh ta bất lực; câu chuyện lòng vòng và không đi đến đâu.

Kafka đã tạo ra những tình huống lặp lại, quanh quẩn, không bao giờ chấm dứt, thậm chí chúng còn dự báo cho một thời kì xã hội đình trệ, quan liêu, đầy rẫy những thủ tục hành chính.

Sự chậm rãi hoặc trì hoãn câu chuyện được kể trên là hoàn toàn có chủ ý. Người viết cố tình tạo ra một trạng thái “tù đọng”- một cách kể gần như không đầu không cuối.

Với các nhà văn Việt, tôi hầu như chưa nhìn thấy hiện tượng chậm rãi cố ý như vậy. Các tác phẩm cơ bản đều diễn tiến nhanh, gấp gáp, có nút thắt, nút mở. Có thể người viết không ưa sự chậm chạp hoặc lo lắng độc giả sẽ buồn chán khi dõi theo câu chuyện. Tất nhiên nhà văn có thể chọn phong cách bất kì nhưng người đọc thích kiểu đó hay không hoặc đánh giá thế nào lại là một chuyện khác.

Ngay cả với chính Marcel Proust, thực tế rất ít người đủ kiên nhẫn đọc hết bộ Đi tìm thời gian đã mất của ông. Họ nói rằng: “Đời quá ngắn còn Proust thì lại quá dài”, và tôi nhấn mạnh thêm: Ông còn quá chậm nữa!

Với những tác phẩm lê thê, tỉ mẩn kiểu này, thời gian thích hợp nhất đọc chúng là khi chúng ta nằm trong bệnh viện để điều trị dài ngày hoặc vào buổi tối, khi người ta cần phải làm một việc gì đó buồn bã để cưỡng bức cơn buồn ngủ đến mau hơn!