Thách thức với cuộc chiến chống fentanyl của Mỹ - Trung

Trong nhiều năm, Mỹ và Trung Quốc bị mắc kẹt trong vấn đề đối phó với fentanyl, loại chất gây nghiện mạnh gấp 50 lần heroin, gây ra "đại dịch ma túy" giết hơn 150 người Mỹ mỗi ngày.

Với ngành công nghiệp hóa chất phát triển mạnh mẽ, Trung Quốc là nhà cung cấp chính các hợp chất thô, được gọi là tiền chất, cần thiết để sản xuất ma túy tổng hợp, trong đó có fentanyl và methamphetamine (ma túy đá).

Trong nhiệm kỳ của mình, tổng thống Joe Biden đã thúc đẩy hợp tác chống ma túy với Trung Quốc nhằm giải quyết vấn đề, nhưng vẫn không ngăn được dòng chảy fentanyl tràn vào Mỹ.

Tổng thống Donald Trump bắt đầu nhiệm kỳ hai với cam kết ngăn chặn cuộc khủng hoảng fentanyl và phát tín hiệu rằng các cuộc đàm phán với Trung Quốc về vấn đề này không mang lại kết quả. Do đó, ông chủ Nhà Trắng đã áp thuế 20% với hàng hóa Trung Quốc nhằm tăng sức ép để Bắc Kinh kiểm soát việc sản xuất tiền chất tổng hợp fentanyl.

Tuy nhiên, sau cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Hàn Quốc ngày 30/10, ông Trump đồng ý cắt giảm một nửa mức thuế liên quan tới fentanyl mà Washington đã áp với Bắc Kinh. Đổi lại, Trung Quốc nhất trí hợp tác với Mỹ để đối phó với loại ma túy này.

Một quan chức Nhà Trắng cho hay chính quyền ông Trump sẽ thành lập nhóm công tác làm việc với Trung Quốc trong những tuần tới để thiết lập các biện pháp, đảm bảo hai bên tuân thủ cam kết. Bộ Ngoại giao Trung Quốc xác nhận nước này sẽ cùng với Mỹ để thực hiện thỏa thuận tăng cường hợp tác về kiểm soát ma túy.

Đây được xem là nỗ lực mới nhất của Mỹ nhằm tìm kiếm hỗ trợ của Trung Quốc trong việc ngăn chặn thảm họa đã cướp đi sinh mạng của hàng trăm nghìn người Mỹ. Đồng thời, nó cũng báo hiệu sự thay đổi trong lập trường của chính quyền Trump, vốn từng cho rằng biện pháp trừng phạt sẽ mang lại hiệu quả cao hơn đàm phán trong đối phó khủng hoảng fentanyl.

"Chính quyền Trump đã nhượng bộ đáng kể so với lập trường trước đây về Trung Quốc và chống ma túy bằng việc chấp nhận cam kết thành lập nhóm công tác", Henrietta Levin, cựu giám đốc phụ trách về Trung Quốc tại Hội đồng An ninh Quốc gia dưới thời tổng thống Joe Biden và hiện là thành viên cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nói.

Trong cuộc khủng hoảng ma túy ở Mỹ, tiền chất từ Trung Quốc là nguyên liệu mà các băng đảng Mexico sử dụng để sản xuất fentanyl và tuồn vào Mỹ. Tuy nhiên, trong khi ông Trump đã gây sức ép để Mexico huy động lực lượng thực thi pháp luật trấn áp tội phạm ma túy, việc thuyết phục Bắc Kinh tham gia nỗ lực ngăn chặn dòng chảy tiền chất dường như khó khăn hơn.

Vanda Felbab-Brown, chuyên gia về chống ma túy tại Viện Brookings, nhận định Trung Quốc điều chỉnh hợp tác chống ma túy với Mỹ tùy theo mức độ "nóng - lạnh" của quan hệ song phương.

"Nếu quan hệ song phương có chiều hướng tốt lên, họ sẵn sàng tăng cường hợp tác. Khi quan hệ lao dốc, hợp tác cũng sẽ suy giảm", bà nói.

Mức thuế liên quan đến fentanyl mà ông Trump áp đặt hồi đầu năm nay đã trở thành vấn đề gây nhức nhối trong quan hệ Mỹ - Trung. Một số quan chức Trung Quốc coi đây là hành động nhằm làm bẽ mặt Bắc Kinh, ám chỉ rằng nước này lơ là trong trấn áp tội phạm, trong khi hợp tác về chống fentanyl đã đạt một số tiến triển trong nhiệm kỳ của ông Biden.

Phía Trung Quốc tuyên bố việc Mỹ gây áp lực với họ về fentanyl chỉ nhằm biến Bắc Kinh thành "vật tế thần" cho những thiếu sót của Washington trong giải quyết cuộc khủng hoảng nghiện ngập trong nước.

Fentanyl là nguyên nhân hàng đầu gây ra số ca tử vong cao do dùng thuốc quá liều ở Mỹ. Bộ trưởng An ninh Nội địa Mỹ năm 2023 từng tuyên bố fentanyl là "thách thức lớn nhất mà chúng tôi phải đối mặt".

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Mỹ, khoảng 87.000 chết vì sốc thuốc ở nước này từ tháng 10/2023 đến tháng 9/2024, mức thấp nhất kể từ năm 2020. CDC cho biết Mỹ đã ghi nhận 114.000 ca tử vong vì nguyên nhân này trong cùng kỳ năm trước.

Tuy nhiên, việc ngăn chặn nguồn cung tiền chất không phải nhiệm vụ dễ dàng, theo giới quan sát. Ngay cả khi Bắc Kinh thắt chặt quy định với từng tiền chất như đã làm trong những năm qua, các nhà sản xuất vẫn có thể lách luật bằng cách thay đổi một chút các thành phần hóa học của sản phẩm.

Theo giới chức Mỹ, nhiều tiền chất được sản xuất trong các xưởng nhỏ ở Trung Quốc, sau đó bán qua mạng và đôi khi giao dịch bằng tiền điện tử. Một số hóa chất này được vận chuyển đến Mỹ trong các lô hàng thương mại gộp chung và không có hồ sơ đăng ký từng kiện hàng riêng lẻ.

Cách duy nhất để hải quan Mỹ phát hiện tiền chất fentanyl là phải kiểm tra từng gói hàng, theo quan chức Mỹ. Sau khi hóa chất đến Mỹ, chúng có thể được dễ dàng tuồn lậu xuống biên giới miền nam để vào Mexico, nơi các băng đảng điều chế thành fentanyl.

Mexico gần đây bàn giao cho Mỹ một nghi phạm được coi là mắt xích quan trọng nhất trong đường dây buôn lậu tiền chất kiểu này. Zhi Dong Zhang, người bị các công tố viên Mỹ coi là nhà sản xuất fentanyl hàng đầu thế giới, đã bị dẫn độ từ Mexico sang Mỹ ngày 23/10.

Các quan chức chính quyền Trump cho biết cơ chế hợp tác lần này sẽ tập trung vào kết quả, thay vì chỉ là diễn đàn đối thoại về fentanyl. Tuy nhiên, nhiều nhà lập pháp đảng Cộng hòa từ lâu không ủng hộ biện pháp hợp tác này. Họ cho rằng Bắc Kinh thường coi việc thành lập các nhóm công tác như vậy như một sự nhượng bộ nhỏ, rồi sau đó lại kéo Mỹ vào cuộc đàm phán kéo dài.

Năm 2023, thượng nghị sĩ JD Vance khi đó cùng với các nhà lập pháp Cộng hòa khác lên án chính quyền tổng thống Biden vì đã dỡ bỏ biện pháp trừng phạt với Trung Quốc để thuyết phục nước này tham gia cuộc đàm phán về fentanyl.

Chuyên gia Levin cho biết những nhóm công tác có thể mang lại hiệu quả, nhưng cảnh báo Trung Quốc từng hợp tác theo cách này ít nhất ba lần với Mỹ trong thập kỷ qua, cả dưới thời ông Trump và ông Biden. Nhóm công tác chống ma túy dưới thời ông Biden đã tan rã nhanh chóng khi ông Trump áp thuế hồi đầu năm.

"Bạn sẽ bắt đầu tự hỏi họ có thể đưa ra cho chúng ta kiểu cam kết nửa vời như vậy bao nhiêu lần nữa", bà nói.

Đại diện thương mại Mỹ Jamieson Greer bảo vệ cách tiếp cận của chính quyền, nói với Fox Business News rằng Mỹ vẫn duy trì mức thuế 10% liên quan tới fentanyl với Trung Quốc. "Chúng ta vẫn có đòn bẩy để đảm bảo phía Trung Quốc tuân thủ các nghĩa vụ của họ", Greer nói.

Michael Froman, chủ tịch Hội đồng Đối ngoại và từng là đại diện thương mại Mỹ, đồng tình và thêm rằng nếu Trung Quốc không tuân thủ, "tôi cho rằng những mức thuế đó sẽ được áp lại".

Thanh Tâm (Theo Reuters, WSJ)