Sửa một chữ 'xin'

Sự việc bắt đầu từ những sai sót trong tuyển sinh khiến các em đủ điểm chuẩn nhưng nhận được thông báo "trượt".

Thay vì chủ động khắc phục, thí sinh dự tuyển vào một trường đại học được yêu cầu viết "đơn xin xem xét kết quả trúng tuyển và nhập học". Người nắm giữ tấm vé chính đáng bỗng phải "xin" thứ mà các em phải được hưởng. Lá đơn ấy chính là sự bất lực, nơi một quyền lợi hiển nhiên bị biến thành một ân huệ phải xin mới có được.

Yêu cầu này dường như mang tính tự phát của trường học nhưng là một dấu vết rõ nét của loại văn bản từng rất phổ biến: xin học, xin nghỉ, xin cấp giấy, xin xác nhận...

Trong văn hóa Việt Nam, "xin" là một dạng thức diễn đạt mềm mỏng khi thực hiện hành vi yêu cầu, thể hiện sự khiêm nhường và tôn trọng trong bối cảnh giao tiếp cụ thể. Người Việt thường dùng "xin" khi xác định mình ở vị thế yếu hơn hay khi cảm thấy ái ngại về mức độ phiền hà mình gây ra. Điều đó giúp cuộc trao đổi giữ được sự hài hòa.

Nhưng khi "xin" được mặc định trong biểu mẫu và quy trình công, ý nghĩa xã hội của nó vượt khỏi phạm vi phép lịch sự. Nó gửi đi một thông điệp về tương quan quyền lực: cơ quan hay tổ chức đang nắm quyền ban phát, còn người dân hay thí sinh ở thế cầu cạnh.

Từ chỗ là chiến lược giao tiếp, "xin" biến thành một cơ chế tư duy.

Cơ chế ấy đã được đề cập đến trong các thảo luận chính sách nhiều năm qua. Chính phủ nhiều lần yêu cầu xóa bỏ cơ chế "xin-cho", coi đó là rào cản đối với phát triển, và là biểu hiện của tư duy quản lý cũ, nhấn mạnh tinh thần phân quyền gắn trách nhiệm giải trình thay vì xin phép từng việc nhỏ.

Những nỗ lực cải cách thủ tục hành chính theo hướng một cửa, một cửa liên thông và số hóa dịch vụ công cũng nhằm chuyển trọng tâm từ "xin" sang "thực hiện quyền" theo quy định. Khung pháp lý về cơ chế một cửa được thiết lập từ năm 2018 và tiếp tục sửa đổi, bổ sung, yêu cầu cơ quan nhà nước tiếp nhận, giải quyết, trả kết quả trên một quy trình thống nhất, lấy sự hài lòng của người dân làm thước đo hiệu quả. Trên bình diện số hóa, các báo cáo gần đây cho biết hơn 80% thủ tục đã được cung cấp trực tuyến, gần một nửa có thể xử lý trọn quy trình trên môi trường mạng, với hàng chục triệu hồ sơ được giải quyết qua Cổng Dịch vụ công quốc gia. Đó là những tín hiệu tích cực của một nền hành chính phục vụ.

Tuy vậy, quán tính ngôn ngữ và thói quen tổ chức vẫn còn mạnh. Không ít nơi vẫn thiết kế biểu mẫu theo hướng bắt đầu bằng "đơn xin". Ngôn ngữ tưởng chừng vô hại lại tạo ra ma sát tâm lý, hợp thức hóa sự tùy nghi trong giải quyết, làm mờ ranh giới giữa quyền và ơn. Khi một tờ đơn ghi "xin", người ký duyệt mặc nhiên trở thành người "cho". Khi một quyền được thực thi nhờ "xin", trách nhiệm giải trình dễ bị pha loãng. Ở quy mô lớn, cảm thức ấy góp phần nuôi dưỡng những lệch chuẩn mà các khảo sát về quản trị công vẫn theo dõi hàng năm, như trải nghiệm của người dân với thủ tục hành chính, mức độ trách nhiệm giải trình hay kiểm soát tham nhũng vặt tại địa phương. Ngôn ngữ không phải nguyên nhân duy nhất, nhưng nó bôi trơn một cơ chế.

Sửa từ gốc trước hết là sửa lời. Trong các quan hệ dựa trên quyền, biểu mẫu và quy trình nên thay "đơn xin" bằng "đề nghị", "yêu cầu", "xác nhận", "khai báo" hay "đăng ký" tùy tính chất pháp lý. Với các thủ tục có điều kiện rõ ràng, thay vì yêu cầu người dân "xin xét", hệ thống cần mặc định chấp thuận khi đáp ứng tiêu chuẩn và chỉ yêu cầu bổ sung khi thiếu. Với những trường hợp cần đánh giá, phải minh định căn cứ pháp lý, điều kiện, quy trình, thời hạn và trách nhiệm trả lời. Ngôn ngữ của biểu mẫu phải làm rõ trật tự pháp lý: cơ quan công quyền thực thi luật và phục vụ công dân, công dân thực hiện quyền và nghĩa vụ được luật quy định.

Sửa lời phải đi kèm sửa quy trình. Tôi cho rằng có ba điểm then chốt: Một là mặc định quyền được thụ hưởng khi đủ điều kiện. Thiết kế quy trình theo nguyên tắc "chấp thuận mặc định" ở những thủ tục có tiêu chí định lượng rõ, chuyển sang cơ chế hậu kiểm dựa trên dữ liệu. Hai là tránh yêu cầu "xin xác nhận" những thông tin mà Nhà nước đã có. Nguyên tắc "một lần khai báo" cần được thực thi thực chất nhờ liên thông cơ sở dữ liệu và chia sẻ có kiểm soát. Ba là buộc giải trình bằng dữ liệu. Mọi từ chối phải có mã căn cứ, ghi dấu vết quyết định, mở quyền khiếu nại đơn giản. Khi quy trình tạo động lực đúng, kể cả người thực thi cũng không còn động cơ "giữ quyền cho để quản".

Nhiều người lo rằng bỏ chữ "xin" sẽ làm mất nét lịch sự. Lịch sự trong giao tiếp vẫn cần và có thể thể hiện bằng cách khác. Nhưng lịch sự không nên che mờ quyền. Trong không gian công, một người dân làm đúng quy định, không "xin" ai cả, mà thực hiện quyền của mình với thái độ tôn trọng. Cơ quan công quyền không "cho" ai cả, mà thực thi nhiệm vụ được luật giao với thái độ phục vụ.

Các con số về dịch vụ công trực tuyến cho thấy nền tảng kỹ thuật đã tiến một bước dài. Vấn đề còn lại là chuẩn hóa ngôn ngữ và thiết kế thể chế để công nghệ phát huy tinh thần pháp quyền. Khi chính phủ nhấn mạnh xóa bỏ cơ chế "xin-cho", ngôn ngữ của nhà nước phải dẫn đường, từ văn bản pháp quy, biểu mẫu điện tử đến thông báo cho người dân. Khi nhà trường, bệnh viện, cơ quan hành chính đồng loạt thay "đơn xin" bằng "đề nghị" hay "yêu cầu" đúng chỗ, thông điệp sẽ đến với hàng triệu người mỗi ngày.

Thay đổi một chữ không làm xã hội tốt hơn trong một đêm. Nhưng một chữ có thể tháo gỡ một cơ chế tâm lý, mở ra một cơ chế pháp lý. Từ đó, vị thế của công dân được cân lại, trách nhiệm của cơ quan công được làm rõ, chất lượng chính sách được nâng lên nhờ quy trình có thể kiểm chứng. Nếu coi tôn trọng con người là trọng tâm của cải cách, hãy bắt đầu từ thứ chúng ta chạm vào hàng ngày: ngôn ngữ của các biểu mẫu, cổng dịch vụ công và thông báo chính thức.

Quyền là để thực thi, không phải để xin.

Nguyễn Thành Hưng