Những nghệ nhân tạo danh tiếng cho nghề gốm Sài Gòn xưa

Theo nhà nghiên cứu Hồ Hoàng Tuấn - Hội Cổ vật TP.HCM: "Các sản phẩm của gốm Cây Mai có thể coi là một trong những vật chứng lịch sử hình thành và phát triển vùng đất Nam bộ xưa".

Về lịch sử của nghề gốm ở Nam bộ xưa, nhà nghiên cứu Hồ Hoàng Tuấn (Hội Cổ vật TP.HCM) cho biết: "Sau khi định hình và phát triển ở khu vực Chợ Lớn - Sài Gòn, nghề gốm ở Nam bộ lan tỏa đến các vùng lân cận như Lái Thiêu (Bình Dương trước đây), Biên Hòa (Đồng Nai) và phát triển đến tận ngày nay. Ở Sài Gòn, các sản phẩm có sự giao thoa văn hóa Hoa - Việt theo nhu cầu của cư dân bản địa. Các lò gốm đã không ngừng cải tiến, phát triển chất lượng sản phẩm, giới thiệu quảng bá, phân khúc thị trường nhằm đáp ứng nhu cầu của nhiều thành phần trong xã hội đương thời. Các sản phẩm của gốm Cây Mai có thể coi là một trong những vật chứng lịch sử hình thành và phát triển vùng đất Nam bộ xưa".

Một số lò gốm tiêu biểu và nổi tiếng của dòng gốm Cây Mai khi ấy có Bửu Nguyên, Đồng Hòa, Đồng An, Đào Xương, Nam Lợi An, Hòa Lợi Tường… Đặc biệt, lò gốm Bửu Nguyên được xem là lò nổi bật và có tầm ảnh hưởng lớn của nghề gốm Sài Gòn xưa, với nhiều loại sản phẩm độc đáo và tinh xảo. Lò Bửu Nguyên tọa lạc ven tả ngạn rạch Lò Gốm – một tuyến thủy đạo quan trọng, từng đóng vai trò là trục giao thông chính để vận chuyển nguyên vật liệu và sản phẩm gốm đi khắp các vùng.

Các nghệ nhân đóng vai trò trụ cột ở lò gốm nổi bật của Sài Gòn xưa

Cất công đi tìm 4 nghệ nhân đóng vai trò trụ cột của lò gốm Bửu Nguyên và tạo danh tiếng cho nghề gốm Sài Gòn xưa, nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Lộc (Bảo tàng Lịch sử TP.HCM) đã tiếp cận các hiện vật và tìm hiểu nội dung minh văn, ghi rõ tên nghệ nhân của lò Bửu Nguyên khi ấy, gồm: "Phiên ấp, Hà Thao tác", "Thuận ấp, Trần Cẩm tác", "Thuận ấp, Trần Táo tác" và "Trần Hoa Sinh hội". 

"Trước tiên, cần làm rõ nghĩa của 'Thuận ấp' và 'Phiên ấp', đây rất có thể là quê quán của người thợ chế tác. Ngày xưa, chữ 'ấp' được dùng với nghĩa khá rộng và linh hoạt. 'Ấp' có thể hiểu với nghĩa là thành phố, thị trấn hoặc huyện, cũng có khi có nghĩa là ấp (thời xưa, chỗ đất lớn là đô, chỗ đất nhỏ là ấp), nhưng không phải là ấp theo cách phân chia đơn vị hành chính như hiện nay. Theo cách dùng của người Hoa, 'ấp' ở đây phải được hiểu với nghĩa là huyện. Cách gọi quê quán kèm theo chữ 'ấp' là cách gọi khá phổ biến của một số nhóm người Hoa trong đó có người Quảng Đông. Theo đó, 'Thuận ấp' và 'Phiên ấp' chính là cách gọi tắt của H.Thuận Đức và H.Phiên Ngung (Quảng Đông,Trung Quốc)", thạc sĩ Nguyễn Hữu Lộc phân tích.

Niên đại của các sản phẩm có ghi tên người chế tác sớm nhất là năm 1908 (hội quán Tuệ Thành) và muộn nhất là năm 1930 (đình Hòa Lục). Qua những chứng cứ hiện tồn, thạc sĩ Nguyễn Hữu Lộc lý giải từng trường hợp: "Trong lò gốm Bửu Nguyên thì Trần Cẩm, Trần Táo và Hà Thao chính là những người trực tiếp chế tác ra các sản phẩm. Hơn thế nữa, trong suốt hơn 22 năm (từ 1908 - 1930) thì Trần Táo, Trần Cẩm và Hà Thao còn là những thợ chính, đóng vai trò trụ cột trong việc tạo ra hầu hết các sản phẩm gốm trang trí mỹ thuật cho lò Bửu Nguyên. Đối với ông Trần Hoa Sinh thì chưa rõ ông có phải là người của lò Bửu Nguyên không hay là người vẽ chầu theo sự đặt hàng của các chủ lò. Nhưng phải công nhận một điều rằng ông là người rất am tường các điển xưa tích cũ trong văn học cổ Trung Quốc".

Trần Cẩm và Trần Táo là người H.Thuận Đức, Hà Thao là người H.Phiên Ngung. Tư liệu của nhà nghiên cứu Lưu Kim Chung còn cho biết thêm: "Tại Quảng Đông, hai dòng họ Trần (ở huyện Thuận Đức) và Hà (ở H.Phiên Ngung) đều là những dòng họ lớn, có nhiều người tham gia sản xuất gốm cho các lò ở Thạch Loan (Shiwan).

"Từ căn cứ này, có thể khẳng định rằng cùng với dòng di dân của người Hoa sang định cư tại Việt Nam, một số thợ gốm: Trần Cẩm, Trần Táo và Hà Thao... mang theo nghề gốm truyền thống đến Sài Gòn lập nghiệp tại lò gốm Bửu Nguyên. Với bí quyết và kỹ thuật riêng, những người thợ gốm này đã tiếp tục sản xuất tại vùng đất mới, góp phần hình thành nên trường phái gốm Quảng Đông trong lòng gốm Sài Gòn. Các sản phẩm gốm trang trí, đặc biệt là các quần thể tiểu tượng do họ chế tác, đã tạo nên danh tiếng cho gốm Sài Gòn trong lịch sử. Điều này cũng giải thích vì sao mà đặc điểm y phục của các nhân vật trên quần thể tiểu tượng gốm Sài Gòn giống với các loại tượng mà lò Shiwan chế tạo – là loại y phục gắn liền với với sân khấu cổ điển Quảng Đông. Bên cạnh đó, màu men của các quần thể tiểu tượng gốm Sài Gòn cũng tương đồng với màu men trên tượng làm tại Shiwan", thạc sĩ Nguyễn Hữu Lộc nhìn nhận.