Một bộ sách thống nhất: Tìm giải pháp công bằng thực hiện miễn phí sách giáo khoa

Nhiều đại biểu Quốc hội ủng hộ chủ trương xây dựng bộ sách giáo khoa chung từ năm học 2026 - 2027 và miễn phí từ năm 2030, coi đây là chính sách nhân văn, hợp xu thế toàn cầu.

Tuy nhiên, đề xuất của Bộ GD-ĐT cho phép các địa phương có điều kiện triển khai miễn phí sớm vấp phải ý kiến trái chiều vì bị cho là sẽ tạo bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục, trái tinh thần Hiến pháp 2013: ưu tiên giáo dục đối với những vùng khó khăn, vùng dân tộc thiểu số, người nghèo.

CÁC ĐỊA PHƯƠNG CÓ THỂ THỰC HIỆN MIỄN PHÍ SGK SỚM

Theo Bộ GD-ĐT, các địa phương có điều kiện có thể triển khai miễn phí sách giáo khoa (SGK) sớm, thay vì chờ cả nước đồng loạt thực hiện. Cách làm này nhằm khuyến khích sự chủ động, linh hoạt của địa phương, đẩy nhanh tiến độ và rút kinh nghiệm cho các vùng khác. Mặt khác, việc sáp nhập tỉnh, thành phố hiện nay đã mở rộng quy mô giáo dục, địa phương nào cũng có những địa bàn khó khăn, nhiều đối tượng học sinh (HS) cần được miễn phí SGK sớm, ngay cả các thành phố trực thuộc T.Ư.

Điều này cũng tương tự việc miễn học phí. Năm 2018, TP.HCM là địa phương đầu tiên đề xuất miễn học phí cho HS THCS công lập, nhưng Bộ Tài chính lúc bấy giờ lo ngại ảnh hưởng đến công bằng giữa các vùng. Đến năm học 2020 - 2021, Hải Phòng thông qua nghị quyết miễn học phí cho HS mầm non 5 tuổi và tất cả các cấp phổ thông. Sau đó, nhiều địa phương áp dụng, và đến năm học 2024 - 2025, 8 tỉnh, thành miễn 100% học phí từ mầm non đến lớp 12, gồm: Hải Phòng, Đà Nẵng, Bà Rịa-Vũng Tàu, Yên Bái, Quảng Ninh, Khánh Hòa, Quảng Nam và Vĩnh Phúc.

Trên cơ sở kinh nghiệm này và nguồn lực tiết kiệm từ sắp xếp bộ máy, ngày 28.2.2025, Bộ Chính trị quyết định miễn học phí toàn bộ cho HS mầm non và phổ thông công lập, đồng thời hỗ trợ HS ngoài công lập - một chính sách nhân văn, vượt trội so với nhiều nước Đông Nam Á.

Chính sách miễn phí SGK có thuận lợi hơn miễn học phí khi đã có lộ trình rõ ràng đến năm 2030. Việc triển khai cần linh hoạt, từng bước, tránh nóng vội và lãng phí. Đồng thời, nên cho phép các địa phương có điều kiện kinh tế - xã hội phát triển thực hiện sớm, ưu tiên HS và trường ở khu vực khó khăn trước khi mở rộng toàn diện.

RỦI RO KHI CHỈ DỰA VÀO TIÊU CHÍ "VÙNG KHÓ" ĐỂ TRIỂN KHAI CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC

Thực tế ở ĐBSCL là minh chứng rõ rủi ro khi chỉ dựa vào tiêu chí "vùng khó" để triển khai chính sách giáo dục.

Khu vực này có mức phát triển kinh tế - xã hội khá, đứng thứ 3 cả nước về thu nhập bình quân đầu người, chỉ sau Đông Nam bộ (trước đây) và Đồng bằng sông Hồng. Tuy nhiên, nghịch lý là ĐBSCL lại có tỷ lệ HS phổ thông bỏ học cao nhất cả nước.

Theo số liệu điều tra dân số giữa kỳ ngày 1.4.2024, trình độ học vấn của người dân vùng này vẫn thấp nhất trong 6 vùng kinh tế - xã hội (trước khi sáp nhập tỉnh, thành vào tháng 7.2025): tỷ lệ người từ 15 tuổi trở lên chưa tốt nghiệp tiểu học lên tới 20,7%, cao gấp đôi trung bình cả nước (10,6%); tỷ lệ tốt nghiệp THPT trở lên chỉ 23,5%, thấp hơn nhiều so với Đồng bằng sông Hồng (52,3%) hay Đông Nam bộ (46,5%), Bắc Trung bộ và Duyên hải miền Trung (40%), miền núi phía Bắc (35,2%) và Tây nguyên (30,1%).

Nguyên nhân không chỉ do kinh tế khó khăn mà còn xuất phát từ nhận thức và hành vi học tập. Nhiều phụ huynh ở ĐBSCL trông chờ vào hỗ trợ của chính quyền hoặc nhà hảo tâm; khi hết hỗ trợ, con em lại nghỉ học, đi làm sớm hoặc theo cha mẹ di cư. Vì thế, chính sách miễn phí SGK cần dựa trên mức độ khó khăn thực tế của HS, kết hợp điều kiện kinh tế và gia đình, để mọi trẻ em - kể cả ở vùng "giàu nhưng yếu thế" - đều được hưởng công bằng giáo dục.

GIẢI PHÁP THỰC HIỆN CÔNG BẰNG, LỘ TRÌNH HỢP LÝ

Để chính sách miễn phí SGK được triển khai công bằng và hiệu quả, cần thực hiện đồng bộ theo 4 hướng.

Trước hết, T.Ư cần ưu tiên nguồn lực cho những vùng khó khăn nhất - nơi HS có nguy cơ bỏ học cao như miền núi, hải đảo, bãi ngang ven biển, vùng đồng bào dân tộc thiểu số và vùng sông nước ĐBSCL. Đây là những vùng cần được tiếp cận chính sách sớm nhất.

Thứ hai, với các địa phương có điều kiện kinh tế phát triển, nên cho phép triển khai sớm nhưng tập trung đúng nhóm yếu thế như HS nghèo, con em công nhân, lao động tự do, các trường phổ thông nội trú biên giới. Đồng thời huy động nguồn lực xã hội để các phát triển không chỉ hỗ trợ đúng đối tượng mà còn chia sẻ kinh phí với địa phương khó khăn hơn.

Thứ ba, để việc cấp phát SGK miễn phí đạt hiệu quả cao và tiết kiệm, phải nâng cao chất lượng SGK, cả nội dung lẫn kỹ thuật in, đóng bìa, đảm bảo sử dụng được lâu dài. Các trường cần bố trí kho lưu trữ an toàn, tránh ẩm mốc, thiên tai. HS mượn sách từ thư viện cần có ý thức giữ gìn, còn sách gia đình mua nên được quyên tặng lại sau năm học.

Cuối cùng, Bộ GD-ĐT cần đẩy mạnh số hóa SGK và xây dựng kho học liệu mở dùng chung, cung cấp miễn phí cho giáo viên và HS toàn quốc. Đây là hướng đi bền vững, giảm chi phí, đồng thời thu hẹp khoảng cách tiếp cận tri thức giữa các vùng miền.

CẦN QUY CHẾ MINH BẠCH, GIÁM SÁT VÀ TRUYỀN THÔNG

Để chính sách miễn phí SGK thực sự công bằng và hiệu quả, Nhà nước cần xây dựng bộ tiêu chí minh bạch nhằm xác định chính xác vùng và nhóm HS cần được ưu tiên. Các tiêu chí phải dựa trên tỷ lệ hộ nghèo, mức thu nhập bình quân, tỷ lệ bỏ học và khả năng tiếp cận SGK của từng địa phương, thay vì áp dụng cơ học theo ranh giới hành chính. Song song, cần thiết lập cơ chế giám sát độc lập, có sự tham gia chính quyền, cơ quan báo chí và tổ chức xã hội để đảm bảo hỗ trợ đến đúng đối tượng, tránh thất thoát, lãng phí. Bộ GD-ĐT nên ban hành quy chế thống nhất về cung cấp và mượn SGK, quy định rõ trách nhiệm của trường học, giáo viên và HS trong việc sử dụng, bảo quản và luân chuyển sách.

Các địa phương có điều kiện phát triển nên chủ động xã hội hóa việc cung cấp SGK miễn phí thông qua quỹ phúc lợi, doanh nghiệp, tổ chức thiện nguyện.

Tuy nhiên, miễn phí SGK chỉ là một phần của chính sách hỗ trợ HS. Nếu nhận thức của người dân về giá trị học vấn còn hạn chế, nguy cơ bỏ học vẫn tồn tại. Vì vậy, cùng với hỗ trợ vật chất, cần đẩy mạnh truyền thông, tư vấn học đường và giáo dục hướng nghiệp, giúp phụ huynh và HS hiểu rằng học không chỉ là nghĩa vụ mà là quyền lợi và con đường thoát nghèo bền vững.