Máy bay trước những 'ổ gà trên không'

Dưới tác động của biến đổi khí hậu, bầu trời dường như đang trở nên "gập ghềnh" hơn, nguy hiểm hơn với nhiễu động không khí ngày càng tăng về tần suất lẫn cường độ.

Các công nghệ tiên tiến được kỳ vọng có thể "làm phẳng" những cái "ổ gà trên không" này.

Theo nghiên cứu của giáo sư khí tượng học Paul Williams (Đại học Reading), số trường hợp nhiễu động trời trong (Clear Air Turbulence - CAT) vô hình trước vệ tinh, radar và mắt thường, đã tăng 55% kể từ năm 1979, thời điểm bắt đầu có số liệu khí tượng đáng tin cậy.

Dự báo đến những năm 2050, hiện tượng này sẽ tăng gấp ba lần trên toàn cầu, tác động mạnh đến các tuyến bay qua Đông Á và Bắc Đại Tây Dương.

Các báo cáo an toàn thường niên của Tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế (ICAO) cũng xác nhận xu hướng đáng lo này. ICAO đánh giá nhiễu động là một yếu tố góp phần chính trong các sự cố dẫn đến "mất kiểm soát trong khi bay" (LOC-I), một trong những rủi ro hàng đầu trong an toàn hàng không.

Thông qua Turbulence Aware - một nền tảng số dùng chung mà IATA sử dụng để cung cấp cho các hãng hàng không và phi công một bản đồ số liệu nhiễu động toàn cầu theo thời gian thực - các hãng hàng không tham gia đã gửi về 51,8 triệu báo cáo về nhiễu động trong năm 2024, tăng 35% so với năm 2023.

Nhiễu động không khí ngày càng gia tăng do biến đổi khí hậu do con người gây ra. Công nghệ cung cấp giải pháp, nhưng chưa thật sự toàn diện.

Điều đầu tiên mà công nghệ tiên tiến có thể giúp ngành hàng không là tạo ra một "thiên lý nhãn", có thể nhìn xa và phát hiện các vùng nhiễu động vô hình từ sớm. LIDAR (Light Detection and Ranging) - một hệ thống có thể phát hiện các vùng nhiễu động và đo khoảng cách từ xa bằng tia laser - là một công cụ như thế.

Không giống như radar thời tiết thông thường vốn phụ thuộc vào độ ẩm hoặc các hạt vật chất, LIDAR có thể phát hiện ra loại nhiễu nguy hiểm nhất (CAT) ngay cả trong điều kiện trời quang.

Hệ thống này hoạt động bằng cách phát ra các xung laser và phân tích ánh sáng tán xạ ngược từ các hạt khí dung hoặc các phân tử không khí để đo lường sự thay đổi trong luồng không khí, mật độ hoặc tốc độ gió.

Chúng giúp phi công phát hiện trước các vùng nhiễu động vô hình.

Dù mức giá để trang bị LIDAR cho mỗi máy bay không rẻ, có thể lên tới hàng chục ngàn, thậm chí cả triệu đô la Mỹ, nhược điểm thật sự của hệ thống này là nó quá nặng.

Với trọng lượng từ 50 - 100kg, việc triển khai quả thực là một thách thức cho các hãng hàng không trong bối cảnh từng cân nặng và không gian trên một tàu bay thương mại đều quý hơn "vàng".

Trước đây, cường độ nhiễu loạn thường được báo cáo một cách chủ quan - ví dụ "nhẹ", "vừa", "nặng" - tùy thuộc loại máy bay, kinh nghiệm của phi công và cảm nhận cá nhân.

Vấn đề là một nhiễu động được coi là "nhẹ" với máy bay A380 có thể sẽ là "nặng" với dòng máy bay phản lực nhỏ hơn.

Giải quyết tính chủ quan trong đánh giá, ICAO đo lường trạng thái nhiễu động của bầu khí quyển bằng chỉ số chính thức EDR (Eddy Dissipation Rate - tỉ lệ tiêu tán năng lượng xoáy), một giá trị khách quan không phụ thuộc vào yếu tố con người và loại máy bay.

Để đóng góp dữ liệu cho Turbulence Aware, mỗi máy bay sẽ cài đặt một phần mềm đơn giản để tự động tính toán giá trị của cường độ nhiễu loạn khí quyển, rồi truyền chúng tới các máy chủ mặt đất để xử lý; trung tâm này sẽ gửi lại dữ liệu nhiễu động gần nhất theo thời gian thực cho phi công có tham gia hệ thống.

Có thể hình dung Turbulence Aware như một nền tảng gọi xe công nghệ: phải có nhiều "tài xế" tham gia thì mới có dữ liệu dùng chung đủ nhiều và đủ chất lượng, giúp các bên liên quan đều hưởng lợi.

Tuy nhiên, dù số hãng hàng không và máy bay tham gia đã tăng đáng kể, giúp tạo ra hàng chục triệu báo cáo nhiễu loạn mỗi năm, Turbulence Aware vẫn đang "thiếu tài xế" - hiện chỉ 25/290 hãng thuộc IATA chia sẻ dữ liệu, chưa tới 10%.

Thiệt hại do nhiễu động không khí gây ra cho hàng không Mỹ có thể lên tới 500 triệu đô la mỗi năm.

Vì vậy, Cục Hàng không liên bang Hoa Kỳ (FAA) đã phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu khí quyển quốc gia (NCAR) phát triển một sản phẩm "nowcast" (dự báo cực ngắn) về nhiễu động để hỗ trợ các phi công có thể tránh được các nhiễu động này hiệu quả hơn.

Sử dụng các mô hình machine learning, công ty SkyPath có thể xử lý hơn 100 thông số khí tượng cùng dữ liệu cảm biến để dự báo về nhiễu động trời trong với độ phân giải cao và cập nhật hàng giờ liên tục.

Bức tranh hoàn chỉnh (và hoàn hảo về mặt lý thuyết) sẽ thế này: Một phi công nhận được cảnh báo nhiễu động từ LIDAR, hệ thống trên máy bay tự động tạo báo cáo EDR và gửi đến nền tảng IATA; hàng nghìn máy bay khác cũng đang làm điều tương tự.

Một mô hình AI sẽ tiếp nhận luồng dữ liệu EDR thời gian thực khổng lồ này, cùng với dữ liệu vệ tinh và radar, để tạo ra một bản "nowcast" chính xác hơn nhiều so với các dự báo thông thường chỉ dựa trên dữ liệu cũ và thưa thớt. Dự báo tinh chỉnh này sau đó được truyền lại cho tất cả các máy bay.

Quá trình này tạo ra một hệ thống hiệu quả mà ở đó, dữ liệu riêng lẻ đều được xử lý, cộng hưởng và tinh chỉnh để chính xác hơn rất nhiều.

Đội bay toàn cầu, từ những dữ liệu riêng lẻ, đã trở thành một tập hợp dữ liệu khổng lồ, khoa học và hiệu quả. Đó là mục tiêu mà ngành hàng không đang phấn đấu mỗi ngày để đạt được.

Theo quan điểm của người viết, các công nghệ dù thực sự đỉnh cao và xuất sắc như LIDAR, AI, nền tảng của IATA, hay giải pháp cánh phụ nhỏ (xem box) cuối cùng có lẽ vẫn chỉ là những phương pháp dự báo và điều trị một triệu chứng - nhiễu động không khí - chứ không phải là một phương thuốc chữa trị nguyên nhân gốc rễ, ở đây là nhiễu động nội tâm của con người.

Biết đâu sự hỗn loạn ngày càng tăng, sự gia tăng nhiễu động không khí trong bầu khí quyển hành tinh lại chẳng là một biểu hiện vật lý và tổng hợp của sự bất ổn tâm lý và tình cảm ngày càng mạnh mẽ của mỗi con người?

Trong xã hội ngày nay, sự lo lắng, ham muốn vô độ, xung đột và đánh mất những giá trị nhân bản của con người đã thúc đẩy các hoạt động của con người hướng tới những giá trị tức thời và sự phát triển nóng, cạnh tranh không bền vững và từ đó phá hoại môi trường của chúng ta, làm gia tăng ảnh hưởng của quá trình biến đổi khí hậu.

Và kể từ thời điểm đó, thời tiết thường xuyên trở nên khắc nghiệt hơn trên toàn cầu, bao gồm cả chính những hiện tượng nhiễu động không khí gia tăng ảnh hưởng tới an toàn bay.

Các công nghệ tăng phát hiện, cảnh báo sớm nhiễu động không khí trong ngành hàng không dường như chỉ là một liều thuốc an thần trong một thế giới luôn tiềm ẩn và xuất hiện những xung đột phức tạp.

Con người cần tìm được cách để hòa hợp với thiên nhiên, từ đó khắc phục sự mất cân bằng của hành tinh, rồi chữa lành sự nhiễu động của không khí từ gốc rễ của nó.

Trước thực tế phũ phàng rằng không mấy hành khách để ý tới video hướng dẫn an toàn bay - vì chúng chán ngắt hoặc họ đã bay nhiều tới mức nghĩ mình thuộc nằm lòng những nội dung đó - các hãng hàng không đã đổ tiền để chúng hấp dẫn, thu hút sự chú ý hơn.

Nhưng "giải trí hóa" quá mức có thể khiến loại hình này mất đi mục đích thực sự của chúng.

Theo trang The Hustle, đang có một cuộc "chạy đua vũ trang" giữa các hãng hàng không, với các khoản đầu tư hàng triệu USD nhằm làm cho video hướng dẫn an toàn bay trở nên giải trí hơn, tốn kém hơn và lố bịch hơn.

"Không thể tin là tôi đã ngồi xem một video hướng dẫn an toàn bay dài hơn 5 phút dù đang không hề trên chuyến bay nào".

Đây là bình luận dưới video "May We Haveth One’s Attention" trên kênh YouTube của British Airways tháng 7-2024. "May We Haveth One’s Attention" do Sharon Maguire (đạo diễn Nhật ký tiểu thư Jones) chỉ đạo và trang phục do nhà thiết kế 3 lần giành giải Oscar Jenny Beavan đảm nhận.

Trong đoạn phim dài 5 phút rưỡi, nhân viên hướng dẫn quy định an toàn bay cho một loạt nhân vật trong văn học cổ điển Anh.

Tháng 12-2024, Qatar Airways phát hành "A safety video coming from the Hart" - một trong những video an toàn bay dài nhất trong lịch sử, lên tới 7 phút 25 giây.

Với sự góp mặt của diễn viên hài người Mỹ Kevin Hart, người mẫu Anh Rosie Huntington-Whiteley và các ngôi sao mạng xã hội nổi tiếng như Khaby Lame, video thu hút hơn 7,5 triệu lượt xem trên YouTube chỉ trong 48 giờ sau khi phát hành.

Air New Zealand cũng thu về hơn 25 triệu lượt xem trên tất cả các nền tảng mạng xã hội với video "It’s Kiwi Safety" (2018).

Đối với các hãng hàng không, sự đầu tư này là cần thiết để thu hút và giữ sự chú ý của khách hàng.

"Khi công nghệ ngày càng tiến bộ, nhiều hành khách không còn chú ý đến video an toàn trên chuyến bay, thay vào đó chọn nội dung giải trí trên các thiết bị khác của họ" - giám đốc điều hành Qatar Airways Group, Badr Mohammed Al-Meer, chia sẻ.

Nhà báo Shikhar Sachdev của The Hustle đã dành thời gian phân tích hàng trăm video an toàn phát hành trong ba thập kỷ và nhận thấy kể từ năm 2011, ngày càng nhiều video lấy bối cảnh bên ngoài máy bay (khu nghỉ dưỡng bãi biển, sân bóng rổ, đảo nhiệt đới, phòng hòa nhạc sang trọng).

Video an toàn bay giờ đóng vai trò như quảng cáo du lịch, đơn giản vì khi hãng hàng không bán được điểm đến, họ cũng sẽ bán được vé máy bay.

Yếu tố khác trong công thức thành công: người nổi tiếng và sự kiện đình đám.

Chuyên gia tư vấn cấp cao tại P&C Global, Gary Porter, đánh giá các video mục tiêu kép này còn tạo ra hàng triệu USD giá trị thương hiệu cho các hãng hàng không vì khiến mọi người phấn khích và xây dựng lòng trung thành với thương hiệu, dẫn đến sự gia tăng mạnh mẽ trong điểm số Net Promoter Score (NPS - chỉ số đo lường sự hài lòng, mức độ khách hàng sẵn sàng tiếp tục sử dụng sản phẩm, dịch vụ và giới thiệu cho người khác).

Khi giá vé trên thị trường gần như ngang nhau thì hành khách sẽ chọn hãng bay mà họ yêu thích nhất.

Đồng tình với ý kiến này, Shashank Nigam, người sáng lập công ty tư vấn hàng không Simpliflying, nhận định các video gây tiếng vang sẽ "tiếp thị hiệu quả hơn về mặt chi phí so với các hình thức quảng cáo truyền thống".

Nếu so sánh với việc thuê biển quảng cáo lớn và khó lòng theo dõi các chỉ số hiệu quả thu được thì tiếp thị trên mạng xã hội cho phép các hãng đạt được "phạm vi tiếp cận rộng hơn" với chi phí ít hơn.

Dĩ nhiên quá trình sản xuất một video như vậy đòi hỏi nỗ lực khổng lồ. United Airlines cho biết video "Safety in Motion" của họ ra mắt năm ngoái, mất hơn 10 tháng sản xuất, với hơn 160 người tham gia trên phim trường và sử dụng hơn 1.000 quân domino thật.

Kết quả thu về khoảng 100 triệu lượt xem mỗi năm, ngang ngửa với một quảng cáo Super Bowl.

Những con số "triệu view" chỉ cho thấy video an toàn bay mang tính du lịch, giải trí mới thành công ở phương diện thu hút sự chú ý.

Còn chuyện ghi nhớ, nắm vững kiến thức về an toàn bay thì sao? The Guardian chỉ ra mặt trái của vấn đề: một hành khách xem video "Hobbit" của Air New Zealand và thú nhận rằng "video vui đến nỗi tôi quên mất các hướng dẫn an toàn".

Giáo sư Brett Molesworth của Đại học New South Wales, đồng thời là một phi công, đã dành một thập kỷ nghiên cứu về an toàn hàng không.

Trong một bài nghiên cứu năm 2015, ông cho biết phong cách của video hướng dẫn có ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ các thông điệp an toàn chính; video càng giải trí, hành khách càng ít nhớ thông tin an toàn.

Nhóm nghiên cứu kết luận có sự đánh đổi giữa giải trí và truyền đạt thông tin.

Não người chỉ có thể tiếp nhận một lượng thông tin nhất định tại một thời điểm cụ thể. Nếu kết hợp sự hài hước và hình ảnh thú vị với thông tin quan trọng thì hầu hết chúng ta sẽ bỏ qua thông tin quan trọng.

Mới đây, trong một nghiên cứu công bố trên Journal of Travel Research (tạp chí Nghiên cứu Du lịch) giữa tháng 6-2025, Đại học Pennsylvania cho biết mặc dù các phần hướng dẫn an toàn bay là một trong những yếu tố quyết định đến sự sống sót của hành khách khi có sự cố, ít ai nhớ chính xác thông tin an toàn, bất kể họ xem loại video hướng dẫn nào (nghiêm túc, hài hước hay mô phỏng phim).

Người tham gia được xem video an toàn bay, sau đó làm trắc nghiệm các kiến thức liên quan.

Trung bình người tham gia nghiên cứu chỉ trả lời đúng 2/5 câu hỏi đúng - sai cơ bản về an toàn. Chẳng hạn như đeo mặt nạ dưỡng khí cho con trước hay ba mẹ trước, hành lý nên bỏ lại trên máy bay khi có tình huống khẩn cấp đúng hay sai.

Đáng chú ý, video có lồng ghép hình ảnh về điểm đến để quảng bá du lịch sẽ đạt hiệu quả thông tin thấp nhất: những người tham gia được xem video có nội dung du lịch địa phương ít có khả năng trả lời đúng các câu hỏi an toàn hơn 11%.

Một số hãng hàng không, như Emirates, đã chọn cách tiếp cận "không lòng vòng".

Trong video an toàn mới nhất của mình hồi tháng 7-2024, Emirates tuyên bố rõ ràng "nếu bạn mong đợi sẽ thấy các vũ công, ngôi sao điện ảnh và ca sĩ, chúng tôi đã dành điều đó cho hệ thống giải trí trên chuyến bay của mình. Chúng tôi xem trọng sự an toàn của bạn. Vì vậy, đây là video an toàn không rườm rà, được làm mới cho chuyến bay Emirates tiếp theo của bạn".

Emirates nhận được nhiều bình luận tích cực, nhưng nếu "so view" thì thua xa các đối thủ (mà news.com.au cho là bị cà khịa) vì video của họ chỉ có 865.000 lượt xem, dù đã đăng được 1 năm.

Theo The Hustle, chừng nào các video này còn đạt được hàng triệu lượt xem, những lời khen ngợi cùng với lợi ích tiếp thị và nâng cao NPS, động lực thay đổi dường như không có.

Tờ The Telegraph cũng ghi nhận thể loại video an toàn hài hước đang thống trị, dù nghi vấn về hiệu quả truyền đạt thông tin vẫn còn đó.

Giáo sư Molesworth cho rằng không nên bác bỏ việc sử dụng các yếu tố giải trí. Ông gợi ý video an toàn bay nên "chêm sự hài hước hoặc người nổi tiếng để thu hút sự chú ý nhưng phải đảm bảo hành khách có thể nuốt trôi các thông tin cần thiết về an toàn", chẳng hạn bằng cách tách biệt sự hài hước khỏi thông điệp an toàn chính.

Chưa rõ các hãng hàng không có gia giảm yếu tố hài hước và thông tin nghiêm túc trong các video hướng dẫn an toàn bay sắp tới không, song hành khách cũng nên tự bảo vệ mình trước.

Theo các nhà nghiên cứu Đại học Pennsylvania, người đi máy bay cần thực sự chú ý đến các buổi hướng dẫn an toàn, bất kể chúng có hấp dẫn hay không. Hầu hết hành khách đều ỷ y mình đã biết hết các thông tin an toàn, nhưng dữ liệu cho thấy điều ngược lại.

Vì vậy, dành ít phút chăm chú vào hướng dẫn an toàn bay không thừa đâu, nó có thể cứu mạng người.