Mập mờ tiền ảo, 'lùa gà' nhà đầu tư

Những năm gần đây, cơn 'sốt' tiền ảo đã thu hút nhiều nhà đầu tư VN tham gia vào các dự án blockchain với kỳ vọng kiếm lợi nhuận cao. Tuy nhiên, không ít dự án sụp đổ, giá trị token (tài sản mã hóa) bị "bốc hơi" khiến nhiều nhà đầu tư trắng tay.

Trong đó, token AntEx của doanh nhân Nguyễn Hòa Bình (Shark Bình) từng lao dốc tới 99% giá trị, và bị nhà đầu tư cáo buộc có dấu hiệu "rút thảm", "bơm xả". Ngoài ra, có hàng loạt dự án tiền ảo lừa đảo đã bị công an triệt phá thời gian qua như: PaynetCoin, Matrix Chain, Wingstep, Game Naga Kingdom...

Thực tế này đặt ra câu hỏi về tính minh bạch, cơ chế bảo vệ người tham gia, cũng như trách nhiệm pháp lý của các tổ chức phát hành tài sản số trong bối cảnh các hình thức đầu tư mới ngày càng phổ biến.

99% các dự án crypto là lừa đảo?

Trao đổi với Tuổi Trẻ, giám đốc một quỹ đầu tư mạo hiểm tại VN cho biết từng được mời đầu tư và cố vấn cá nhân cho dự án AntEx nhưng đã từ chối vì không phù hợp tiêu chí. "Nhiều người nói AntEx là ‘coin rác’, "meme coin" nhưng thực tế dự án này có đội ngũ và chiến lược marketing bài bản. Chính vì vậy, nhiều nhà đầu tư đã tin tưởng và rót vốn dựa trên danh tiếng của nhóm sáng lập", vị này cho biết.

Tuy nhiên, sau khi token này lên sàn, giá trị giảm hơn 90%, khiến nhiều nhà đầu tư trắng tay. "Đó là câu chuyện cũ, nhưng giờ bị nhắc lại vì liên quan đến những cái tên lớn. Bản thân tôi ngay từ đầu đã không tin vào hướng đi của dự án đó", vị này nói, đồng thời khuyến cáo không nên đầu tư vì tên tuổi của bất kỳ người nổi tiếng nào nhằm hạn chế nguy cơ trắng tay.

Bà Hà Võ Bích Vân, cố vấn tài chính tại Hub Đồng Hành thuộc Công ty CP tư vấn đầu tư và quản lý tài sản FIDT, cho rằng nhận định "99% dự án crypto (tiền điện tử) thất bại, mất tiền, lừa đảo" nghe có vẻ cực đoan, nhưng không hoàn toàn sai nếu nhìn vào thực tế khắc nghiệt của thị trường tài sản số.

Theo bà Vân, trong lĩnh vực crypto, DeFi và token mới phát hành, tỉ lệ thất bại và gian lận cao hơn nhiều so với các ngành đầu tư truyền thống. "Điều đó không vô lý nếu tính đến hàng loạt dự án nhỏ, thiếu minh bạch, nhóm phát triển ẩn danh, hoặc vận hành theo mô hình ‘bơm xả’. Phần lớn trong số này sụp đổ sau giai đoạn hưng phấn ban đầu", bà Vân nói.

Tuy nhiên, bà Vân cũng lưu ý không nên đánh đồng toàn bộ thị trường crypto với lừa đảo. "Bên cạnh các dự án thất bại, vẫn có nhiều dự án thành công, phát triển bền vững như Bitcoin, Ethereum hay các nền tảng DeFi lớn. Vì vậy, không thể nói mọi dự án đều ‘mất sạch’", bà Vân chia sẻ.

Theo bà Vân, một trong những rủi ro lớn nhất hiện nay là thiếu cơ chế bảo hiểm hoặc quỹ đền bù tập trung khi dự án bị hack, bị "rút thảm" hoặc biến mất. Chỉ một số nền tảng lớn mới có quỹ bảo hiểm nội bộ để bồi thường thiệt hại nếu sàn bị tấn công, trong khi phần lớn dự án nhỏ hoàn toàn không có cơ chế bảo vệ nhà đầu tư.

"Nhà đầu tư có thể khởi kiện nếu đội ngũ phát triển (dev) xác định rõ danh tính và tài sản có thể truy vết. Nhưng trong thực tế, phần lớn nhóm phát triển ẩn danh, hoạt động xuyên biên giới nên việc thi hành pháp lý gần như bất khả thi", bà Vân nhấn mạnh.

Lợi dụng crypto để "lùa gà" nhà đầu tư

Theo các chuyên gia, công nghệ blockchain là không biên giới, điều này giúp start-up VN có thể tiếp cận nguồn vốn toàn cầu dễ dàng hơn so với mô hình truyền thống.

Thực tế tại VN, nhiều doanh nghiệp đã thành công gọi vốn hàng triệu, thậm chí hàng chục triệu đô la trong không gian blockchain như Kyber Swap (52 triệu USD), Ninety Eight (6 triệu USD)...

Nhờ đó, các doanh nghiệp này phát triển thành những dịch vụ crypto hàng đầu thế giới, phục vụ hàng triệu người dùng toàn cầu. Nhưng cũng vì mới nên thị trường này thiếu khung pháp lý rõ ràng, nhất là trong hoạt động gọi vốn dẫn đến một thực tế là có nhiều cá nhân, tổ chức lợi dụng crypto để trục lợi, gọi vốn ảo nhưng không thực hiện đúng cam kết ban đầu.

Ông Trần Xuân Tiến, tổng thư ký Chi hội blockchain TP.HCM, cho rằng để hạn chế rủi ro nêu trên, thị trường đã tự cải tiến phương pháp gọi vốn bằng những hình thức mới theo thời gian, như ICO (dự án tự cam kết bằng lời nói), IDO (nền tảng phi tập trung đứng ra bảo chứng) và IEO (sàn tập trung bảo chứng, hỗ trợ niêm yết và thanh khoản).

"Tuy nhiên, ngay cả IEO vẫn có giới hạn. Nếu dự án thất hứa, sàn chỉ hủy niêm yết, thiệt hại cuối cùng vẫn thuộc về nhà đầu tư", ông Tiến nói và cho rằng để hạn chế rủi ro và giữ sự minh bạch cho thị trường, mỗi bên tham gia quá trình gọi vốn đều cần đứng ra chịu trách nhiệm
rõ ràng.

Cụ thể, chủ dự án là người khởi xướng, chịu trách nhiệm cao nhất về tính minh bạch thông tin, mục đích sử dụng vốn và cam kết thực hiện đúng lộ trình. Nếu có hành vi gian lận hay chiếm đoạt vốn, chủ dự án phải trực tiếp chịu trách nhiệm pháp lý.

Đội ngũ dự án là những người tham gia điều hành và triển khai phải có trách nhiệm đồng hành, sử dụng vốn theo đúng kế hoạch đã công bố, không tiếp tay cho hành vi gian lận hoặc thao túng giá. "Nếu có sai phạm, trách nhiệm không chỉ thuộc về người sáng lập mà cả các thành viên có liên quan", ông Tiến nói.

Trong khi đó, theo các chuyên gia, nền tảng gọi vốn (IDO/IEO/Launchpad, sàn giao dịch) phải đóng vai trò là "người gác cổng", sàng lọc kỹ dự án, bảo chứng thông tin và giám sát việc sử dụng vốn.

"Khi xảy ra vi phạm, nền tảng không thể chỉ "hủy niêm yết" để chối bỏ trách nhiệm, mà cần có cơ chế bồi hoàn, hỗ trợ pháp lý hoặc ít nhất là minh bạch thông tin để bảo vệ nhà đầu tư", một chuyên gia khuyến cáo.

Tăng cảnh giác với chiêu trò lừa đảo

Khi được hỏi về cách đánh giá một dự án crypto tiềm năng để đầu tư, bà Jenny Nguyễn - COO Kyros Ventures - đề cập ba tiêu chí "bất di bất dịch" của mình trước khi đầu tư: con người (team), sản phẩm (product), thời điểm (timing).

"Phải biết rõ ai đứng sau. Nếu đội ngũ ẩn danh, tôi loại ngay. Dự án đó có thực sự giải quyết được vấn đề thị trường đang cần hay chỉ vẽ ra một câu chuyện đẹp? Phải nhìn rõ giá trị thật", bà Jenny Nguyễn nhấn mạnh.

Cũng theo bà Jenny Nguyễn, cùng một ý tưởng nhưng nếu sai thời điểm cũng thất bại. "Đầu tư crypto không khác gì đi tàu lượn siêu tốc, có thể x3 x4 qua đêm, nhưng cũng có thể mất trắng sáng hôm sau. Quan trọng là phải hiểu mình đang đầu tư gì, làm gì và tin vào ai", bà Jenny Nguyễn nói.

Trong khi đó, ông Trần Xuân Tiến cho rằng nhà đầu tư cần có nhận thức đúng đắn về các quyết định tài chính của mình. Bởi về bản chất, thị trường tiền mã hóa vẫn là một thị trường tài chính, đòi hỏi người tham gia phải trang bị cả kiến thức đầu tư lẫn hiểu biết cơ bản về công nghệ blockchain.

"Điều quan trọng là mỗi quyết định phải gắn với trách nhiệm cá nhân, thay vì chạy theo những lời hứa "chắc chắn có lãi", vốn là dấu hiệu điển hình của lừa đảo", ông Tiến khuyến cáo và cho rằng khi đầu tư với tư cách cá nhân, cần phải bỏ thời gian và công sức để tìm hiểu.

"Nếu không đủ nguồn lực, có thể cân nhắc ủy thác qua các quỹ uy tín. Còn nếu lựa chọn nghe theo lời khuyên của người khác, bạn cũng cần sẵn sàng chấp nhận rằng mọi rủi ro và mất mát đều do chính quyết định của mình", ông Tiến gợi ý.

Bà Hà Võ Bích Vân cũng khuyến nghị nhà đầu tư cần thận trọng trước khi tham gia, nên đánh giá kỹ từng dự án thông qua đội ngũ phát triển, cấu trúc token, khả năng kiểm toán, tính minh bạch và tiến độ lộ trình. "Không "đặt tất cả trứng vào một giỏ", đồng thời theo dõi sát tình hình hoạt động của dự án để kịp thời xử lý khi có dấu hiệu bất thường cũng là yếu tố quan trọng", bà Vân khuyến cáo.

Theo bà Vân, nhà đầu tư nên ưu tiên các dự án minh bạch, có người dùng thật, vốn hóa hợp lý và không hứa hẹn lợi nhuận phi thực tế. "Trong tương lai, khi các dự án hoạt động trong khuôn khổ pháp lý VN, nhà đầu tư nên yêu cầu hợp đồng rõ ràng, có tư vấn pháp lý và cố vấn tài chính chuyên nghiệp để đảm bảo quyền lợi", bà Vân nói.