Lùm xùm dự án Nuôi em: Lấp khoảng trống từ thiện tự phát được không?

Những tranh cãi quanh dự án Nuôi em cho thấy nhiều mô hình từ thiện tự phát vận hành quy mô lớn nhưng vẫn nằm ngoài khung giám sát.

Thực tế này đòi hỏi dự thảo nghị định về quỹ xã hội, quỹ từ thiện phải được hoàn thiện theo hướng bao quát, minh bạch và khả thi hơn.

Quản lý từ thiện tự phát còn bỏ ngỏ

Dự thảo nghị định về tổ chức, hoạt động của quỹ xã hội, quỹ từ thiện đang được hoàn thiện để có hiệu lực từ ngày 1.2.2026, thay thế Nghị định 93 năm 2019 và Nghị định 136 năm 2024 của Chính phủ. Về cơ bản đây là bước tiến trong việc hoàn thiện khung pháp lý về quỹ từ thiện.

Tuy nhiên dự thảo vẫn chưa giải quyết khoảng trống pháp lý đối với các mô hình vận động từ thiện tự phát nhưng không đăng ký trở thành quỹ từ thiện để chịu sự điều chỉnh của pháp luật về từ thiện.

Điều 1 của dự thảo xác định phạm vi điều chỉnh là quỹ được thành lập và hoạt động tại Việt Nam. Về mặt kỹ thuật lập pháp, điều này có nghĩa dự thảo vẫn duy trì cách tiếp cận quản lý theo hình thức tổ chức pháp nhân chứ chưa mở rộng sang quản lý theo hoạt động và mức độ rủi ro.

Hệ quả là các mô hình thiện nguyện vận hành dưới hình thức nhóm, dự án, cộng đồng mà không đăng ký thành lập quỹ sẽ tiếp tục nằm ngoài tầm điều chỉnh của nghị định này, bất kể quy mô huy động và thời gian hoạt động.

Vụ việc về dự án Nuôi em minh họa rõ nét cho khoảng trống này. Đó là một chương trình có mạng lưới rộng khắp, dòng tiền thường xuyên, hoạt động nhiều năm với đặc điểm của một tổ chức thực chất nhưng không có tư cách pháp nhân. 

Khi phát sinh tranh cãi về minh bạch và từ chối kiểm toán, pháp luật gặp khó khăn trong việc áp đặt các chuẩn mực tương đương với quỹ vì họ không thuộc đối tượng điều chỉnh của nghị định về quỹ.

Cần làm rõ rằng hệ thống pháp luật hiện nay không hoàn toàn buông lỏng về vận động từ thiện tự phát. Nghị định 93 năm 2021 đã quy định về vận động, tiếp nhận, phân phối và sử dụng nguồn đóng góp tự nguyện hỗ trợ khắc phục thiên tai, dịch bệnh, sự cố và bệnh hiểm nghèo. Thông tư 41 năm 2022 của Bộ Tài chính rộng hơn khi yêu cầu cả tổ chức và cá nhân có hoạt động từ thiện phải mở sổ kế toán, lập báo cáo và công khai.

Tuy nhiên phạm vi điều chỉnh của Nghị định 93 năm 2021 mang tính chất tình huống và ngắn hạn. Các chương trình từ thiện dài hạn có tính chất thường xuyên như hỗ trợ nuôi dưỡng, học bổng, xây dựng cơ sở giáo dục, chăm sóc y tế cho nhóm yếu thế lại không nằm trong phạm vi này.

Về phần Thông tư 41 năm 2022, đây là công cụ kỹ thuật về chế độ kế toán. Nó thiết lập chuẩn mực về ghi chép và công khai nhưng không tạo ra một cơ chế đăng ký hoạt động hay hệ thống giám sát tương xứng với quy mô các chiến dịch vận động lớn.

Cần cơ chế đăng ký, minh bạch và giám sát

Giải pháp cụ thể là bổ sung vào dự thảo nghị định mới một chương về đăng ký hoạt động vận động từ thiện thường xuyên áp dụng cho cá nhân, nhóm, dự án khi vượt ngưỡng nhất định về số tiền huy động theo năm hoặc phạm vi hoạt động.

Ngưỡng này cần được xác định một cách hợp lý để loại trừ các hoạt động nhỏ lẻ mang tính tương trợ cộng đồng tự nhiên nhưng vẫn bao quát được các chiến dịch có quy mô và tính hệ thống. 

Đây không phải là việc biến mọi hoạt động thiện nguyện thành quỹ mà là tạo ra một cơ chế đăng ký đơn giản hóa nhưng đủ để thiết lập các nghĩa vụ tối thiểu.

Khi các hoạt động từ thiện tự phát nằm trong phạm vi điều chỉnh của nghị định thì pháp luật có căn cứ để đặt ra các nghĩa vụ cơ bản.

Thứ nhất là nghĩa vụ tách bạch tài chính. Tài khoản tiếp nhận đóng góp phải là tài khoản riêng biệt cho hoạt động từ thiện, không được sử dụng lẫn với tài khoản cá nhân hoặc gom về các tài khoản trung gian khác.

Dự thảo nghị định đã cấm quỹ thực hiện các hoạt động như nhận tiền gửi, cho vay, góp vốn đầu tư. Nguyên tắc này cần được áp dụng cho cả hoạt động vận động tự phát bằng cách cấm nguồn quyên góp không được sử dụng vào bất kỳ hoạt động kinh doanh, đầu tư nào ngoại trừ gửi ngân hàng không kỳ hạn để bảo toàn thanh khoản và lãi phát sinh phải được công khai như một khoản thu của chương trình.

Nghĩa vụ thứ hai là công khai thông tin theo chu kỳ phù hợp với mức độ rủi ro. Dự thảo yêu cầu quỹ công khai thông tin trước ngày 31.3 hằng năm. Đối với hoạt động vận động tự phát quy mô lớn, chu kỳ công khai hằng năm không tương xứng với tốc độ lan truyền thông tin và biến động niềm tin trong môi trường mạng xã hội.

Do đó, đề xuất thiết lập cơ chế công khai tối thiểu theo tháng hoặc quý trên mẫu báo cáo chuẩn hóa bao gồm: tổng thu trong kỳ, tổng chi trong kỳ, số dư cuối kỳ, danh sách các khoản chi lớn kèm chứng từ điện tử hoặc xác nhận từ địa phương. Mẫu báo cáo này có thể được tích hợp vào cơ sở dữ liệu mà dự thảo đã dự kiến xây dựng.

Nghĩa vụ thứ ba là kiểm toán hoặc soát xét độc lập theo ngưỡng rủi ro. Dự thảo đang thiết lập chuẩn mực minh bạch cho quỹ, trong đó có yêu cầu về báo cáo kiểm toán. Đối với mô hình tự phát, không nên bắt buộc kiểm toán ngay từ đầu để tránh tạo rào cản gia nhập. Tuy nhiên khi hoạt động vượt các ngưỡng rủi ro nhất định như huy động số tiền lớn, hoạt động liên tỉnh hoặc tiếp nhận tài trợ từ nước ngoài thì cần có cơ chế soát xét độc lập và bắt buộc.

Về chế tài cần có cơ chế xử lý vi phạm rõ ràng. Trường hợp không thực hiện đăng ký tối giản mà vẫn vận động thường xuyên vượt ngưỡng hoặc đã đăng ký nhưng không thực hiện công khai theo quy định, không tách bạch tài khoản, không cung cấp chứng từ khi được yêu cầu thì cần có các biện pháp xử lý hành chính tương xứng.

Không nhất thiết phải chuyển sang trách nhiệm hình sự ngay lập tức nhưng có thể áp dụng các biện pháp như: đình chỉ hoạt động vận động, buộc hoàn trả nguồn đóng góp, hoặc kiến nghị ngân hàng tạm dừng giao dịch đối với tài khoản tiếp nhận đóng góp khi có quyết định của cơ quan có thẩm quyền.

Phân tầng quản lý hoạt động thiện nguyện

Có quan điểm lo ngại rằng việc tăng cường quản lý sẽ ức chế hoạt động thiện nguyện. Quan điểm này có cơ sở nếu áp dụng cùng một bộ quy tắc cứng nhắc cho mọi mô hình. Nếu thiết kế theo hướng phân tầng bằng cách quy định nhẹ cho hoạt động quy mô nhỏ và quy định chặt chẽ hơn khi quy mô tăng lên thì lợi ích sẽ thuộc về tất cả các bên.

Người đóng góp được bảo vệ thông qua các chuẩn mực công khai tối thiểu. Người thực hiện hoạt động từ thiện chân chính được bảo vệ thông qua cơ chế để chứng minh tính minh bạch. Nhà nước cũng được bảo vệ thông qua việc giảm thiểu rủi ro từ rửa tiền, tài trợ khủng bố và các hành vi vi phạm pháp luật khác mà dự thảo nghị định đã xác định trong nhóm hành vi bị nghiêm cấm.

Vụ việc Nuôi em là bằng chứng cho thấy trong bối cảnh công nghệ số, hoạt động thiện nguyện có thể đạt quy mô và mức độ tổ chức của một pháp nhân mà không cần có tư cách pháp nhân. 

Dự thảo nghị định mới đang hoàn thiện khung quản lý đối với các tổ chức có tư cách pháp nhân và dự kiến có hiệu lực từ 1.2.2026 để thay thế hệ thống quy phạm hiện hành.

Tuy nhiên, nếu bỏ ngỏ từ thiện tự phát thì một phần đáng kể của thực tế hoạt động từ thiện - nơi dòng tiền và niềm tin của công chúng lưu thông hằng ngày - vẫn nằm ngoài hệ thống quản lý.

Khoảng trống này không sớm thì muộn sẽ tiếp tục bị "lấp đầy" bằng các vụ việc gây mất lòng tin xã hội.