Loài vật có thể "mọc lại" cả nhãn cầu: Phát hiện mới mở kỳ vọng cho y học tái tạo của con người

Đó là loài vật nào?

Loài vật bình thường… nhưng đôi mắt "phi thường"

Theo bài công bố trên Nature Communications ngày 6/8/2025, ốc sên táo vàng (Pomacea canaliculata), loài vật thân mềm nước ngọt có nguồn gốc Nam Mỹ, vừa được xác lập như một mô hình nghiên cứu mới cho tái tạo mắt: sau khi bị cắt bỏ toàn bộ, mỗi mắt của ốc có thể tái sinh hoàn chỉnh trong khoảng một tháng. 

Ngay sau khi thông tin này được công bố, một số tờ báo khoa học uy tín nhanh chóng tổng hợp phát hiện này. Science News nhấn mạnh: ốc sên táo "mọc lại" một mắt chức năng trong chưa đầy một tháng, và phải khoảng ba tháng để mắt mới nối dây thần kinh hoàn chỉnh, khôi phục thị giác tối đa. Điểm then chốt của nghiên cứu là xây dựng được dòng ốc biến đổi gen bằng CRISPR, giúp biến loài này thành mô hình thí nghiệm cho y học mắt.

28 ngày – 4 giai đoạn tái sinh nhãn cầu

Theo Popular Science, quá trình tái tạo mắt đi qua 4 giai đoạn trong khoảng 28 ngày bao gồm: Liền vết thương trong khoảng 24 giờ đầu, hình thành khối tế bào mới tại vị trí tổn thương, xuất hiện các cấu trúc của mắt (thủy tinh thể, võng mạc…), và mắt non trưởng thành hoàn toàn trong những tuần tiếp theo. Nhóm nghiên cứu ghi nhận tốc độ tái sinh nhanh, chính xác và lặp lại ổn định giữa các cá thể.

The Independent cũng tường thuật chuỗi mốc tương tự, kèm lời giải thích dễ hiểu: sau ngày thứ 15, các cấu trúc chính của mắt (kể cả dây thần kinh thị giác) đã hiện diện, rồi tiếp tục lớn và hoàn thiện chức năng trong vài tuần.

Gen "trung tâm mắt" PAX6: mắc xích di truyền được bảo tồn

Ở cấp độ phân tử, nghiên cứu chỉ ra bộ gen ốc sên táo chia sẻ nhiều gen phát triển mắt với người, trong đó PAX6 là "nhạc trưởng" hình thành mắt ở nhiều ngành động vật. Khi làm bất hoạt PAX6 bằng CRISPR trong phôi ốc, con non không phát triển được mắt dù các cơ quan khác bình thường, bằng chứng mạnh mẽ cho thấy cơ chế di truyền cốt lõi được bảo tồn giữa ốc và người. Nature Communications khẳng định PAX6 "không thể thiếu" trong phát triển mắt ở ốc; các thí nghiệm tiếp theo sẽ kiểm tra vai trò của PAX6 trong chính quá trình tái sinh mắt ở con trưởng thành.

Các bài báo phổ thông như Smithsonian Magazine và Science News đều nhấn mạnh tầm quan trọng của PAX6 và việc đã tạo được dòng ốc mang đột biến để lần theo "công tắc" bật/tắt tái sinh. Đây là bước ngoặt vì tái tạo mắt hoàn toàn ở động vật có cấu trúc mắt giống người trước đây chưa có mô hình di truyền thuận tiện để can thiệp.

Vì sao ốc sên táo quan trọng cho nghiên cứu mắt ở người?

Cấu trúc mắt giống người: Mắt ốc sên táo thuộc dạng có giác mạc, thủy tinh thể, võng mạc… giống mắt người. Đây là ưu điểm lớn, vì những gì học được từ quá trình tái tạo ở ốc sẽ gần gũi và dễ áp dụng hơn so với các loài có mắt đơn giản hoặc mắt kép.

Có thể can thiệp gen: Các nhà khoa học đã thiết lập được quy trình chỉnh sửa gen ở ốc sên táo. Điều này giúp họ xác định những gen quan trọng cho việc mọc lại mắt, từ đó mở ra khả năng tìm kiếm những gen tương tự ở người.

Tái tạo nhanh và đồng bộ: Mắt ốc mọc lại chỉ trong khoảng một tháng, các giai đoạn diễn ra rõ ràng và giống nhau giữa các cá thể. Đây là điều kiện lý tưởng để làm thí nghiệm và tìm "công tắc" tái sinh.

Ý nghĩa cho con người: Nếu hiểu rõ việc điều khiển quá trình tái tạo mắt ở ốc, các nhà khoa học có thể tìm ra cách sửa chữa hoặc tái tạo mô mắt ở người, ví dụ như trong điều trị chấn thương mắt, bệnh thoái hóa điểm vàng hoặc tổn thương võng mạc. Giáo sư Henry Klassen (ĐH California, Irvine) ví khả năng này như một "ngọn hải đăng": nó chứng minh rằng tái sinh mắt là có thật trong tự nhiên, từ đó giúp giới khoa học đặt ra đúng câu hỏi và tìm cách kích hoạt lại khả năng này ở người.

Kỳ vọng có thật nhưng cần kiên nhẫn

Tuy nhiên, các nhà khoa học cần vẽ bản đồ đầy đủ mạng lưới gen và cơ chế kiểm soát tái tạo, rồi mới tính tới ứng dụng cho người.

Ngoài ra, từ nghiên cứu trên ốc sên táo đến y học cho người sẽ phải qua các giai đoạn thử nghiệm trên động vật có xương sống, tạo mô mắt nhân tạo trong phòng thí nghiệm (organoid võng mạc), và nghiên cứu liệu pháp gen hoặc tế bào. Nhiều tờ báo như Smithsonian Magazine hay Popular Science đều đánh giá đây là hướng đi đầy hứa hẹn, nhưng cần thời gian và thử nghiệm nghiêm ngặt trước khi áp dụng lâm sàng.

Việc thiết lập ốc sên táo làm mô hình tái tạo nhãn cầu hoàn toàn là bước tiến đáng kể của sinh học phát triển và y học tái tạo. Sự tương đồng cấu trúc và di truyền với mắt người, cộng với khả năng can thiệp gen ở loài ốc này, tạo nền tảng để giải mã "công tắc" tái sinh mà con người dường như đã đánh mất. Dù con đường tới liệu pháp phục hồi thị lực còn nhiều thách thức, "bài học từ tự nhiên" này cho thấy cánh cửa không khép kín đối với các tổn thương mắt vốn được xem là không thể đảo ngược.