Lắt léo chữ nghĩa: Kết tóc xe tơ

"Kết tóc xe tơ" là thành ngữ phổ biến trong tiếng Việt, đã từng xuất hiện 2 lần trong Truyện Kiều: "Nói chi kết tóc xe tơ" (c.3111) và "Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngày" (c.1532).

Theo Từ điển tiếng Việt (1988) do Hoàng Phê chủ biên, "kết tóc xe tơ" có nghĩa là "kết duyên vợ chồng" (tr.511). Cụm từ này gồm có 2 vế: "kết tóc" và "xe tơ".

"Kết tóc" có nguồn gốc từ thành ngữ Kết phát phu thê (结发夫妻) trong Hán ngữ.

"Kết phát" có nghĩa là "kết tóc". Ban đầu thuật ngữ dùng để chỉ nghi lễ chứng nhận sự trưởng thành của người nam và nữ. Theo Lễ Kí. Ngọc tảo, năm 20 tuổi, người nam làm lễ "thúc phát" (buộc tóc), sau đó đội mũ (nón). Đối với người nữ, năm 15 tuổi họ làm lễ "bàn phát"(búi tóc) bằng cách cài trâm.

"Kết phát phu thê" là thành ngữ chỉ cặp đôi kết hôn lần đầu tiên, bắt nguồn từ bài thơ Thi tứ thủ của Tô Vũ thời nhà Hán, trong đó có câu: "Kết phát vi phu thê, ân ái lưỡng bất nghi" (Kết tóc thành vợ chồng, tình yêu đôi lứa không thể nghi ngờ).

Ngày xưa, đôi vợ chồng mới cưới thường cắt một lọn tóc và buộc thành nút hình trái tim, tượng trưng cho tình yêu vĩnh cửu. Đây chính là phong tục cưới hỏi "hợp kết" (合髻) vào thời Đường và Tống.

Theo sách Nghi lễ, khi kết hôn chú rể phải tháo tóc cho vợ, nhằm tuyên bố chính thức là chồng của cô ấy. Về sau, việc này phát triển thành nghi lễ cắt tóc và buộc tóc, biểu thị cho việc hòa hợp thể xác và sự kỳ vọng về lòng chung thủy.

Riêng về "xe tơ", có 2 giả thuyết về nguồn gốc cụm từ này.

a. Theo Tầm nguyên từ điển (1942) của Lê Văn Hòe, "xe tơ" xuất phát từ điển tích: "Đời Đường, Quách-nguyên-Chấn làm Đề-đốc Kinh-Châu, người đẹp trai mà có tài. Tể-tướng Trương-gia-Trinh muốn gả con gái cho, bảo rằng: "Ta có năm người con gái, mỗi người cầm một sợi tơ đứng ở sau màn thò sợi tơ ra. Đề-đốc đứng ngoài cầm được sợi tơ của cô nào thì ta gả cho cô ấy". Nguyên-Chấn vâng lời, rút sợi tơ đỏ, lấy được cô thứ ba, người rất xinh đẹp" (tr.131).

b. "Xe tơ" có nguồn gốc từ thành ngữ xích thằng hệ túc (赤绳系足: sợi chỉ đỏ buộc chân). Xích thằng là sợi chỉ đỏ, tượng trưng cho hôn nhân thời cổ đại, lần đầu được nhắc đến trong Tục huyền quái lục. Định hôn điếm của Lý Phục Ngôn. Theo truyền thuyết, Vi Cố đời nhà Đường gặp ông lão dưới trăng (nguyệt hạ lão nhân), hỏi những sợi chỉ đỏ của ông dùng để làm gì. Ông lão nói dùng để buộc vào chân nam nữ giúp họ nên duyên vợ chồng. Truyền thuyết này về sau được đưa vào Thái Bình Quảng kí, phổ biến rộng rãi dần. Vì thế, người đời sau gọi nhân duyên tiền định là xích thằng hệ túc hay hồng thằng hệ túc hoặc xích thằng oản túc (hồng thằng là từ ghép xuất hiện trong Phi Hoàn Kí thời nhà Minh, có nghĩa là sợi chỉ đỏ, còn dịch là "tơ hồng"; oản túc có nghĩa là "buộc chân").

Nhìn chung, sợi chỉ đỏ (xích thằng hay hồng thằng) là biểu tượng của tình yêu và hôn nhân. Ngày xưa, phụ nữ đến tuổi kết hôn thường đeo sợi chỉ đỏ trên cổ tay hoặc trên cổ chân phải, nhằm ngụ ý rằng "tôi chưa kết hôn, đang tìm kiếm bạn đời".

Tóm lại, "kết tóc xe tơ" là cụm từ xuất hiện trễ nhất cũng từ thế kỷ 19, được viết bằng chữ Nôm trong Truyện Kiều là 結鯀車絲, tương ứng với thành ngữ kết phát phu thê hoặc nguyên phối phu thê trong Hán ngữ, thường dùng để chỉ việc nên duyên vợ chồng lần đầu, còn tái hôn phu thê là thành ngữ trái nghĩa, dùng để chỉ cặp đôi tái hôn.