Khai quật tháp Phú Ân, giải mã bí ẩn về nền văn hóa Champa cổ

Khai quật tháp Phú Ân ở Gia Lai hé lộ quần thể kiến trúc Champa quý, mở ra hướng nghiên cứu lịch sử, tín ngưỡng và kỹ thuật xây dựng cổ.

Ngày 26.9, Sở VH-TT-DL Gia Lai phối hợp với Trường ĐH KHXH&NV (ĐHQG Hà Nội) công bố kết quả khai quật phế tích tháp Phú Ân (ở thôn Phú Hưng, xã Bình Hiệp). Đây được đánh giá là một trong những dấu tích kiến trúc Chăm cổ quan trọng, nằm trong hệ thống đền tháp Champa trên đất Gia Lai.

Quần thể kiến trúc Champa quy mô lớn

Phế tích tháp Phú Ân từng bị bỏ quên trong nghiên cứu khoa học và chỉ chính thức xuất hiện trên bản đồ khảo cổ tỉnh Gia Lai từ năm 2013. Qua nhiều thập kỷ, người dân đã lấy gạch từ di tích để xây dựng, đồng thời canh tác hoa màu khiến quần thể bị chia tách thành 3 gò riêng biệt, hiện còn khoảng 2.700 m² và phần lớn đã hư hại nặng.

Trước thực trạng đó, Sở VH-TT-DL Gia Lai phối hợp Trường ĐH KHXH&NV tổ chức khai quật khảo cổ, nhằm làm rõ kiến trúc, niên đại và giá trị văn hóa – lịch sử của di tích.

Trong hơn một tháng khai quật (từ 17.6 - 31.7.2025), đoàn khảo cổ đã khai quật diện tích 300 m², phát hiện 6 di tích ký hiệu từ 25.PA.KT01 đến 25.PA.KT06. Hơn 17.650 hiện vật được thu thập, gồm 2 nhóm chính: đất nung (gạch, ngói, gốm gia dụng) và kim loại, trong đó có 2 đồng tiền thời Tống.

Kết quả khai quật cho thấy tháp Phú Ân từng là quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn. Vật liệu kiến trúc như ngói mũi lá, gạch xây, hoa văn chạm khắc trực tiếp trên cấu kiện phản ánh kỹ thuật và nghệ thuật đặc trưng của người Chăm.

Dù kiến trúc chính chưa được phát lộ, sự xuất hiện của nhiều công trình phụ trợ cùng hoa văn đa dạng chứng tỏ giá trị nghiên cứu về tín ngưỡng và kỹ thuật xây dựng Champa.

Tiến sĩ Nguyễn Hữu Mạnh, Phó trưởng khoa Lịch sử Trường ĐH KHXH&NV, nhận định: "Phú Ân là một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn, mang nhiều giá trị về kỹ thuật, nghệ thuật và lịch sử. Bước đầu, chúng tôi xác định di tích được sử dụng vào khoảng thế kỷ 11 - 12, giai đoạn Champa phát triển mạnh ở miền Trung".

Cần phương án bảo vệ di tích sau khai quật

Tiến sĩ Mạnh kiến nghị cần mở rộng diện tích khai quật, đặc biệt tại gò H3, nơi được cho là trung tâm quần thể, để làm rõ quy mô và mức độ phá hủy của di tích. Đồng thời, tháp Phú Ân cần được bổ sung vào danh mục kiểm kê và tiến tới xếp hạng di tích cấp tỉnh, làm cơ sở quy hoạch bảo tồn tổng thể. Chính quyền địa phương cần phối hợp ngành văn hóa ngăn chặn xâm hại, khai thác gạch và canh tác làm suy giảm giá trị di sản.

Ông Huỳnh Văn Lợi, Phó giám đốc Sở VH-TT-DL Gia Lai, nhấn mạnh: "Khi hiện vật còn trong lòng đất, ít bị ảnh hưởng nhưng đưa lên sẽ chịu tác động mưa gió, rêu mốc và sự xâm hại từ con người. Việc bảo vệ di tích cũng phải đảm bảo an toàn cho đời sống và sản xuất của người dân quanh khu vực".

Theo ông Lợi, kết quả khai quật không chỉ làm sáng tỏ lịch sử - văn hóa Gia Lai mà còn bổ sung nguồn tư liệu quan trọng cho nghiên cứu Champa nói riêng và lịch sử Việt Nam trung đại nói chung.

Dù bị tác động nặng nề bởi thời gian và con người, phế tích tháp Phú Ân vẫn ẩn chứa nhiều giá trị khoa học - lịch sử, mở ra hướng nghiên cứu chuyên sâu về kỹ thuật xây dựng, tín ngưỡng và sự hiện diện của người Chăm tại vùng đất Gia Lai.