KGB, CIA và những bí mật chưa kể

Ba cuốn sách mới vén màn những góc khuất tình báo: các điệp viên 'chìm' của KGB, kho tài liệu Mitrokhin và cuộc khủng hoảng bản sắc của CIA sau Chiến tranh lạnh.

Từ những điệp vụ trá hình táo bạo thời Chiến tranh lạnh đến sự biến đổi của các cơ quan tình báo đầu thế kỷ 21, câu chuyện về hoạt động mật vụ luôn gắn liền với hy sinh, lừa dối và những thất bại. 

Ba tác phẩm mới nhất không chỉ phác họa sự dũng cảm của các điệp viên mà còn tiết lộ những điểm yếu chí mạng của các cơ quan tình báo lớn nhất thế giới.

Nghệ thuật ngụy trang

Đầu thập niên 1970, ông Yury Linov đến một phòng khám của KGB ở Matxcơva để cắt bao quy đầu nhằm giả làm người Do Thái. Sau đó ông đến Israel, tự xưng là Karl-Bernd Motl, một người Do Thái gốc Áo - trong khi người Motl thật vẫn còn sống khỏe mạnh ở Đông Đức. Linov thật ra là một điệp viên "chìm" của KGB - sĩ quan tình báo hoạt động không chỉ dưới tên giả, mà còn với quốc tịch giả.

Câu chuyện đặc biệt này được nhà báo người Anh Shaun Walker kể lại trong The Illegals (Những điệp viên chìm), một trong ba tác phẩm mới bên cạnh The Spy in the Archive (tạm dịch: Điệp viên trong kho tài liệu lưu trữ) của Gordon Corera và The Mission: The CIA in the 21st Century (tạm dịch: Nhiệm vụ: CIA trong thế kỷ 21) của Tim Weiner. 

Ba cuốn sách này phác họa những điểm yếu khác nhau: sự chú trọng của Nga với các điệp viên "chìm" và sự phụ thuộc của Mỹ vào sức mạnh quân sự trong bước ngoặt thiên niên kỷ.

Theo báo New York Times, được huấn luyện bài bản tại Cục S của KGB, các điệp viên "chìm" trải qua nhiều năm xây dựng một tiểu sử giả. Các điệp viên "chìm" như Rudolf Abel và Konon Molody đã trở thành anh hùng dân tộc và Cơ quan Tình báo đối ngoại Nga (SVR) đã đăng tiểu sử của họ trên trang web chính thức.

Khác với các điệp viên có vỏ bọc ngoại giao hợp pháp được bảo vệ pháp lý, được miễn trừ ngoại giao, các điệp viên "chìm" phải nói năng, hành động và thậm chí suy nghĩ như người bản địa để tự bảo vệ, nhưng đôi khi sai sót vẫn xảy ra. Như điệp viên Iosif Grigulevich có lần bị hỏi có thích tranh Marc Chagall không, đã lỡ lời nói "Nyet (Không)". Khi nhận ra lỗi, ông "bình tĩnh lại và cười khúc khích: "Tôi tin đó là cách họ nói ở quê hương của họa sĩ"".

Nhà báo Walker đã lần ra dấu vết không chỉ của ông Linov mà còn cả Elliot Holar, con trai của điệp viên "chìm" Rudi Herrmann. Khi còn là thiếu niên và biết sự thật về cha, Holar cũng được KGB tuyển mộ. Khi cha đào thoát sang Mỹ năm 1980, Holar đổi tên và biến mất, cho đến khi nhà báo Walker tìm ra và phỏng vấn. 

Mitrokhin và khủng hoảng CIA

Quyển The Illegals còn khai thác nguồn tư liệu đặc biệt: kho tư liệu mà Vasily Mitrokhin - nhân viên lưu trữ KGB - đã đánh cắp khi đào thoát sang cơ quan tình báo nước ngoài của Vương quốc Anh (MI6) vào năm 1992. Câu chuyện này được kể trong cuốn The Spy in the Archive
của Corera.

Mitrokhin có thể được xem là một trong những điệp viên quan trọng nhất cuối thế kỷ 20. Tài liệu của ông tiết lộ vô số hoạt động của KGB và các điệp viên chìm trên khắp thế giới. Nhưng ông cũng là người khó tính, về sau cũng đã bất mãn với chính MI6.

Tác giả Corera nhận định: "Trong giới tình báo có câu nói ít khi được nhắc bên ngoài: Những kẻ đào thoát bởi vì chính họ đã có vấn đề". Ban đầu khi Mitrokhin đến để cung cấp bí mật, CIA từ chối. Sau đó CIA phải trả 1 triệu USD hỗ trợ tái định cư mới tiếp cận được tài liệu. "Hầu hết những kẻ đào thoát đều tìm đến người Mỹ trước, vì họ có nhiều tiền và ảnh hưởng hơn", tác giả Corera bình luận.

Đối với ông Paul Redmond, phó giám đốc trung tâm phản gián CIA đầu thập niên 1990, "việc nghĩ rằng KGB đã biến mất và không cần chú trọng tuyển điệp viên Nga nữa" là ví dụ điển hình về sự chủ quan sau Chiến tranh lạnh. Giữa thập niên 1990, CIA chỉ còn dưới 800 sĩ quan phụ trách điệp vụ toàn cầu, giảm 25% so với thời kỳ đỉnh điểm.

Sự thay đổi sau đó được ông Tim Weiner, nhà báo từng đoạt giải Pulitzer, kể trong cuốn The Mission: The CIA in the 21st Century. Cuốn sách mô tả những năm tháng hỗn loạn sau vụ 11-9-2001, gồm việc bóp méo thông tin tình báo trước chiến tranh Iraq. Weiner ghi chép tỉ mỉ tình trạng hỗn loạn, lừa dối và chính trị hóa trong ban lãnh đạo cấp cao. Ông nhớ lại "sự tồn vong của CIA" đã bị đặt dấu hỏi vào năm 2004.

Vai trò chống khủng bố đã thay đổi bản sắc CIA. Đầu thế kỷ 21, CIA "giống một tổ chức bán quân sự hơn là cơ quan tình báo". 500 nhân viên CIA ở Baghdad buộc phải di chuyển theo đoàn ba xe bọc thép, điều này "không thuận lợi cho việc gặp gỡ bí mật người Iraq". Các hệ thống liên lạc bí mật kém hiệu quả còn khiến mạng lưới điệp viên ở một số quốc gia sụp đổ.