Thế hệ Alpha bước vào cấp THPT: Lứa học sinh điển hình thời công nghệ

Năm học 2025 - 2026 đánh dấu cột mốc lứa học sinh đầu tiên ở thế hệ Alpha bước vào môi trường THPT - một thế hệ với nhiều đặc trưng nổi bật khi sinh ra và lớn lên trong thời đại công nghệ phủ sóng toàn cầu.

"Tắm mình" trong công nghệ 

Cụm từ "thế hệ Alpha" lần đầu xuất hiện vào năm 2005, khi Mark McCrindle dùng để miêu tả nhóm nhân khẩu học sau thế hệ Z. Tới nay, thế hệ Alpha được định nghĩa là những người sinh từ năm 2010 - 2024 theo phần lớn các nghiên cứu hiện hành, và một cột mốc công nghệ quan trọng vào giai đoạn này là sự bùng nổ phát triển và sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong đời sống thường nhật.

Cũng vì lẽ đó, đặc trưng nổi bật của thế hệ Alpha là được "tắm mình" toàn diện trong công nghệ số và sử dụng AI thường xuyên trong học tập, theo Trần Thanh Vân, học sinh (HS) lớp 10 Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai (TP.HCM). "Thay vì chỉ đọc sách và ghi vở, tụi em tiếp cận nhiều cách học hơn như qua dự án. Sử dụng các phần mềm để làm bài thuyết trình hay thiết kế sản phẩm cũng không còn quá xa lạ với thế hệ tụi em", Vân kể.

Tương tự, Võ Thị Xuân Quỳnh, HS lớp 10 Trường THPT Châu Thành 1 (Đồng Tháp), nhận định việc lớn lên cùng công nghệ giúp thế hệ Alpha học nhanh và thuận lợi hơn. "Chỉ cần vài giây, em có thể tra cứu thông tin, học qua video, tham khảo tài liệu trên mạng. Em còn dùng AI để hỗ trợ việc học, như luyện viết tiếng Anh, gợi ý dàn ý cho bài văn, hay kiểm tra lỗi chính tả và ngữ pháp. AI cũng giúp em tìm thêm ý tưởng sáng tạo", Quỳnh nói.

Tuy nhiên, chính sự tiện lợi này cũng tiềm ẩn nguy cơ khiến HS trở nên thụ động nếu lạm dụng công nghệ. Do đó, nữ sinh luôn tự làm bài trước, sau đó mới tham khảo AI để quá trình học tập thật sự hiệu quả. "Em muốn chắc chắn rằng mình học được điều gì đó chứ không phụ thuộc hoàn toàn vào công cụ", Quỳnh nêu quan điểm.

Theo thạc sĩ Vũ Thái Tuấn, giáo viên (GV) Trường phổ thông Năng khiếu thuộc ĐH Quốc gia TP.HCM, thế hệ Alpha trưởng thành trong bối cảnh xã hội thay đổi nhanh chóng và tích cực nên có lợi thế về khả năng thích ứng, tư duy độc lập, tinh thần cầu tiến. Với thế hệ này, xu hướng sử dụng AI và các công cụ hỗ trợ khác là tất yếu, góp phần giúp việc học tập hiệu quả hơn.

"Thế hệ Alpha sử dụng AI không chỉ để học nhanh hơn mà còn để rèn cách tư duy có logic, hệ thống. Tuy nhiên, một bộ phận HS lại có xu hướng lạm dụng, từ đó bị hạn chế khả năng suy nghĩ độc lập và dễ hình thành tâm lý ỷ lại", thầy Tuấn chia sẻ và cho biết thêm, thách thức lớn nhất khi đồng hành cùng HS thế hệ Alpha ở giai đoạn đầu cấp THPT là làm gì để tạo cảm hứng, khơi gợi khát vọng học tập và giúp các em phát huy tối đa năng lực.

"Học hành giống như chơi game" 

Thạc sĩ Hồng Minh Đảm, chuyên viên tham vấn tâm lý ở phòng Công tác sinh viên, Trường ĐH Công nghệ TP.HCM, nhận định thế hệ Alpha thể hiện khá rõ nét tính cá nhân hóa trong học tập. "Các em không chỉ học để lấy điểm mà còn để phục vụ mục tiêu dài hạn. Chưa kể các em cũng muốn tìm kiếm niềm vui trong quá trình học, biến việc học trở thành một hành trình khám phá của riêng mình", ông Đảm nói.

Trần Nguyễn Khôi Nguyên, HS lớp 10 Trường THPT Trần Văn Giàu (TP.HCM), là một ví dụ điển hình. Nguyên kể em thích thú khi được quyền lựa chọn môn mình muốn học ở bậc THPT, không cần phải dàn trải tất cả. "Em nghĩ học hành giống như chơi game, được chọn nhân vật mình thích thì mới có hứng chơi. Nếu bị ép phải học tất cả, nhiều khi em học cho có chứ không thật sự mặn mà", Nguyên cho hay.

Lãnh đạo một trường THPT tại TP.HCM chia sẻ, sau vài tuần tiếp xúc với HS thế hệ Alpha tại trường, ông cảm thấy các em tiếp nhận thông tin nhanh, song thường bị cuốn vào nội dung ngắn, dễ phân tâm và ít kiên nhẫn với việc đọc, viết hoặc nghiên cứu chuyên sâu. Lý do theo ông, là bởi các em tiếp xúc với môi trường số và AI từ rất sớm nên thích thú với nội dung trực quan, ngắn gọn và tương tác tức thì, hơn là đọc chậm.

"Khác với thế hệ Z, các em thế hệ Alpha mong muốn bài học sinh động, gắn với trải nghiệm thực tế và công nghệ nhiều hơn. Các em còn thích bày tỏ quan điểm thông qua meme (hình ảnh, câu nói... nổi tiếng trên mạng - PV), hashtag và rất quan tâm tới những vấn đề thời sự hiện nay như bảo vệ môi trường, sức khỏe tinh thần và bình đẳng giới", thầy chia sẻ.

Một hạn chế được vị này chỉ ra là do dành thời gian cho màn hình nhiều hơn nên nhiều HS thế hệ Alpha đang thiếu kỹ năng giao tiếp trực tiếp với người đối diện và dễ gặp lo âu xã hội. "Có HS chỉ thích ở một mình, kể cả làm việc nhóm cũng không chịu làm chung và không giao tiếp nhiều với mọi người dù vẫn có năng lực học tập tốt. Tuy những trường hợp này chỉ là thiểu số nhưng tỷ lệ nhiều hơn trước đây", thầy cho biết.

Nhiều thách thức cho giáo viên 

Thế giới thời gian qua cũng tìm hiểu về thế hệ Alpha tại môi trường giáo dục, nổi bật trong số đó là nghiên cứu của tác giả Alena Höfrová (ĐH Clemson, Mỹ) cùng các cộng sự ở Mỹ, Czech, đăng trên chuyên san Discover Education (Khám phá giáo dục) vào năm 2024. Trong công trình, nhóm tác giả đã nghiên cứu tổng quan hệ thống dựa trên dữ liệu từ 2.093 bài báo khoa học liên quan tới thế hệ Alpha, sau đó đúc rút được 83 nghiên cứu về chủ đề giáo dục.

Kết quả phân tích chỉ ra rằng so với thế hệ Z, thế hệ Alpha tò mò, năng động hơn, ít bị ràng buộc bởi các quy tắc, song dễ cáu gắt và có xu hướng vị kỷ hơn. Thế hệ Alpha cũng có lòng tự trọng cao, đa cảm và có ý thức rõ ràng hơn về bản thân. Riêng ở khoản giao tiếp, thế hệ này được xác định là khép kín, hành xử cá nhân hơn thế hệ Z. Điều này có thể dẫn đến việc thế hệ Alpha có tinh thần khởi nghiệp cao hoặc thích làm các công việc có quyền tự chủ cao.

Những đặc trưng tính cách này một phần xuất phát từ việc thế hệ Alpha sinh ra, lớn lên khi công nghệ phủ sóng toàn cầu, quá quen thuộc với việc dùng mạng xã hội nói riêng và thiết bị công nghệ nói chung, dẫn tới sự suy giảm các cơ hội phát triển năng lực xã hội - cảm xúc. Điều này cũng khiến khoảng cách số giữa GV và HS thế hệ Alpha ngày càng nới rộng, khiến cả trường học lẫn thầy cô đều gặp nhiều thách thức.

Một điểm nổi bật khác là GV trên toàn cầu đang thử nghiệm nhiều phương pháp giảng dạy mới cho thế hệ Alpha như đưa trò chơi, robot vào chương trình học, hướng dẫn tư duy phản biện các tài nguyên trên internet hay phát triển năng lực đọc hiểu trong môi trường học tập số. Một số nước cũng bắt đầu nghiên cứu cách đào tạo GV ở quy mô quốc gia cho phù hợp thế hệ Alpha, nhất là với môn ngoại ngữ và STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán học) - các lĩnh vực chịu tác động mạnh mẽ bởi công nghệ.

"Nghiên cứu giáo dục về thế hệ Alpha đang cho thấy một thực tế là dù năng lực số của thế hệ này được công nhận ngày càng nhiều, thế giới vẫn chưa thể đi đến nhất trí chung về việc phương pháp giáo dục nào dành cho thế hệ này là hiệu quả nhất", nhóm tác giả kết luận.

Nghiên cứu của 2 tác giả Elizelle Juanee Cilliers từ ĐH Công nghệ Sydney (Úc) và Rushan Ziatdinov từ ĐH Keimyung (Hàn Quốc) đăng năm 2021 trên chuyên san European Journal of Contemporary Education (Giáo dục đương đại châu Âu) cho hay, phong cách học của thế hệ Alpha phụ thuộc nhiều vào công nghệ và gắn liền với sự phát triển của nó. Mấu chốt là phải giúp các em đồng kiến tạo tri thức vì việc tìm kiếm thông tin giờ đã quá dễ dàng.

Tại khu vực Đông Nam Á, nghiên cứu mới đăng tháng 4 trong kỷ yếu hội nghị quốc tế lần thứ 8 về đổi mới giáo dục (ICEI 2024) của tác giả Y.Erita cùng những cộng sự tại Indonesia lưu ý, ngoài khoảng cách công nghệ, GV cũng gặp nhiều thách thức khác khi giáo dục thế hệ Alpha, như làm sao lồng ghép giáo dục nhân cách trong lớp học, hay cần hợp tác hiệu quả với gia đình ra sao…