Giáo sư Việt Nam nào từng được phương Tây gọi là ‘Bộ trưởng thông thái nhất’

Giáo sư (GS) Tạ Quang Bửu sinh ra trong một gia đình nhà giáo tại thôn Hoành Sơn, xã Nam Hoành, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. 

Ông từng là Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, Bộ trưởng Đại học và Trung học chuyên nghiệp của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đại biểu Quốc hội từ khóa I đến khóa VI (1946-1981).

GS Tạ Quang Bửu được đánh giá là một nhà khoa học chân chính, có kiến thức uyên bác trên nhiều lĩnh vực khoa học tự nhiên, kỹ thuật công nghệ, khoa học xã hội và nhân văn. Ông cũng là nhà quản lý có tầm nhìn chiến lược mà cho đến hôm nay nhiều vấn đề của khoa học kỹ thuật, giáo dục đại học do ông định hướng cách đây hơn 30 năm vẫn mang giá trị thời sự.

Nhà toán học nổi tiếng người Mỹ N.Chomsky, sau lần gặp gỡ với GS Bửu (trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước) đã phải thốt lên trên tờ New York Times: "Tôi đã đi nhiều nước nhưng chưa ở đâu tôi gặp một bộ trưởng thông thái đến thế".

Thuở thiếu thời vốn học giỏi, năm 1926, sau khi đỗ Thành chung, ông Tạ Quang Bửu ra học ở Trường Bưởi Hà Nội.

Năm 1929, ông thi đỗ đầu Tú tài bản xứ, Tú tài Tây ban Toán… và được nhận học bổng đi du học ở Pháp.

Từ năm 1929 đến năm 1934, ông theo học Toán và Vật lý lý thuyết tại Trường Louis Le Grand (Pháp), tham gia chương trình cử nhân khoa học ở Ðại học Sorbonne (Pháp); rồi lại giành được suất học bổng sang học vật lý ở Trường đại học Oxford (Anh)... 

Về nước, khước từ con đường làm quan theo gợi ý chính quyền của thực dân - phong kiến, ông dạy học tư rồi làm điện, nước ở Thừa Thiên - Huế. Năm 1945, theo gợi ý của luật sư Phan Anh, ông ra Hà Nội tham gia tổ chức cách mạng. Biết Tạ Quang Bửu là người có kiến thức rộng, Chủ tịch Hồ Chí Minh cử ông làm Tham nghị trưởng, Bộ Ngoại giao khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới thành lập.

Trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, GS Tạ Quang Bửu cùng GS Trần Đại Nghĩa và đội ngũ quân giới nghiên cứu nhiều loại vũ khí như đạn Bazooka (hiệu quả ở chiến dịch Việt Bắc 1947), pháo cối (hỗ trợ bộ binh), súng hỏa mai và hỏa thần B40 (súng chống tăng).

GS Tạ Quang Bửu đóng vai trò quan trọng trong công tác quốc phòng và phát triển khoa học kỹ thuật, từ chỉ đạo chế tạo vũ khí đến đảm bảo thông tin, hậu cần trong kháng chiến.

Ngay sau khi miền Bắc hòa bình, GS Tạ Quang Bửu chuyển sang công tác trong lĩnh vực khoa học giáo dục, được cử làm Hiệu trưởng Đại học Bách khoa Hà Nội (1956-1961), đồng thời là Phó Chủ nhiệm kiêm Tổng thư ký Uỷ ban Khoa học Nhà nước (1958-1965).

Đối với lớp cán bộ giảng dạy đầu tiên của trường, GS Tạ Quang Bửu là thủ trưởng, là người thầy của nhiều thế hệ thầy, là người có công rất lớn trong việc xác định những định hướng ban đầu xây dựng và phát triển lâu dài của Trường Đại học Bách khoa sau này.

Ông Tạ Quang Bửu từng đảm nhiệm nhiều trọng trách quan trọng như Tham nghị trưởng Bộ Ngoại giao thời kỳ đầu nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tham gia các hội nghị quốc tế lớn như Đà Lạt, Fontainebleau (1946), Geneva (1954), cũng như giữ cương vị Thứ trưởng và Bộ trưởng Bộ Quốc phòng.

Tuy nhiên, dấu ấn lớn nhất ông để lại là ở lĩnh vực khoa học và giáo dục đại học. Trong giai đoạn 1965-1976, khi làm Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, ông đã kiên trì đổi mới nội dung giảng dạy theo phương châm “cơ bản nhất, hiện đại nhất và sát hợp với điều kiện Việt Nam nhất”.

Ông coi trọng việc gắn giảng dạy với nghiên cứu khoa học, khuyến khích thầy và trò sáng tạo, không chỉ dừng lại ở cái đã có mà còn phải khám phá cái mới. Nhờ vậy, hệ thống đại học Việt Nam dù trong hoàn cảnh khó khăn vẫn có bước phát triển quan trọng.