Doanh nhân 100 năm trước - những 'rồng đen', 'voi đỏ' của Việt Nam

Sách “Rồng đen - Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX” cho thấy khả năng tranh thương cũng như kỹ nghệ của người Việt trước người Pháp và thương nhân ngoại kiều 100 năm trước.

Rồng là chúa trên trời, voi là vua dưới đất - hai biểu tượng quen thuộc trong đời sống tinh thần người Việt đã trở thành những nhãn hiệu nổi tiếng trên thương trường, tiêu biểu cho tinh thần và nghị lực kinh doanh của giới doanh nhân 100 năm trước.

Sách Rồng đen - Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Ảnh: QM.

Bức tranh lịch sử về thế hệ tiên phong của giới doanh nhân Việt Nam

“Voi đỏ” là nhãn hiệu của Công ty Liên Thành - một doanh nghiệp luôn nỗ lực xây dựng tính đoàn thể trong nghề nước mắm. Ra đời từ một cuộc vận động cứu nước phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX theo trào lưu mới, Liên Thành luôn thể hiện tính tiên phong của mình trong rất nhiều vấn đề trên thương trường.

Còn “Rồng đen” là nhãn hiệu của Công ty Háo Vĩnh lựa chọn việc buôn bán các mặt hàng nhập khẩu từ Pháp, trong đó tiêu biểu nhất là việc đưa hình ảnh con rồng Việt Nam lên nhãn hiệu xà bông Marseille. Nguyễn Háo Vĩnh là thanh niên từng tham gia phong trào Đông Du của Phan Bội Châu đầu thế kỷ XX. Công ty của Nguyễn Háo Vĩnh được sinh ra chính trong cao trào tranh thương Việt - Hoa năm 1919. Tuy bán hàng nhập khẩu từ Pháp nhưng Nguyễn Háo Vĩnh đã chú ý thay đổi mẫu mã sản phẩm, nỗ lực cải tiến nhãn hiệu kinh doanh của công ty để thích ứng với tâm hồn người Việt.

Thương hiệu đôi khi chỉ là biểu tượng với trăm nghìn sự lựa chọn khác nhau, nhưng mỗi khi lựa chọn đó mang hồn cốt triết lý dân tộc thì giá trị và tư tưởng tăng gấp vạn lần. Có lẽ vì thế mà tác giả Võ Phúc Toàn chọn hai biểu tượng của hai thương hiệu trên để đặt tên cuốn sách Rồng đen - Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.

Cuốn sách là cả một sự nỗ lực của tác giả trong việc tập hợp tư liệu trong và ngoài nước, xử lý nghiêm túc, phân tích tổng hợp, đối chiếu, so sánh… để làm rõ nét nhất bức tranh lịch sử về thế hệ tiên phong của giới doanh nhân Việt Nam cùng trải qua những bước thăng trầm cùng với đất nước từ đầu thế kỷ XX.

Rồng đen - Voi đỏ: Một nghiên cứu về doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX gồm 2 phần chính. Phần 1 đề cấp Tầng lớp công - thương ở Việt Nam trước năm 1897 cùng bước đầu theo con đường kinh doanh hiện đại (1897 - 1918) và những thăng trầm và nỗ lực trên trường của họ trên trường kinh tế (1919 - 1945). Phần 2 đề cập đến những dấu ấn hiện đại hóa trong sinh hoạt kinh tế, hoạt động xã hội và chính trị của doanh nhân Việt Nam.

Nhà kỹ nghệ Trương Văn Bền (1883 - 1959). Ảnh TL.

Khẳng định nội lực tự cường

Cuộc xâm lược của thực dân Pháp trong nửa cuối thế kỷ XIX đã khiến cho tình thế nước ta (lúc bấy giờ là Đại Nam) mất độc lập, trở thành thuộc địa của nước Pháp ở Đông Dương. Từ đó, người Việt tham gia vào các phong trào đấu tranh chống lại thực dân Pháp.

Giai đoạn này cũng mở ra một thời kỳ du nhập kinh doanh chủ nghĩa tư bản vào một nền kinh tế thuần túy nông nghiệp. Các thương nhân người Hoa đã chu du trên những chuyến hải trình từ Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam... đến Sài Gòn, Chợ Lớn và các trung tâm thương mại khác ở Nam Kỳ.

Hơn 30 năm sau, họ hình thành một lớp thương nhân người Hoa giàu có như Ban Hạp, Vương Thái, Tạ Mã Diên, Huỳnh Văn Hoa (Chú Hỏa), Quách Đàm (Diệm)… Thế hệ doanh nhân người Hoa này cũng như các thế hệ đồng hương trước đó đã hòa vào dòng chảy của đời sống kinh tế - xã hội, trở thành một phần lịch sử của cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam.

Trong nửa đầu thế kỷ XX, một tầng lớp doanh nhân làm ăn theo con đường kinh tế tư bản đã xuất hiện. Doanh nhân Việt Nam đã nhanh chóng học hỏi cách thức làm ăn của thương nhân nước ngoài, bao gồm cả quảng cáo, tiếp thị…, đặc biệt chính họ đã nhận thức sâu sắc ý nghĩa, tầm quan trọng của thương hiệu Việt.

Các doanh nghiệp lớn nhỏ lần lượt ra đời như: Hãng tàu của Bạch Thái Bưởi, Quảng Hưng Long, nước mắm Vạn Vân, nước mắm Liên Thành, “Xà bông Cô Ba - Savon Việt Nam” (Công ty Trương Văn Bền và các con), hãng sơn Résistanco, Quảng Hưng Long, Đồng Lợi Tế, Đồng Lợi… đã trở thành những thương hiệu tiêu biểu cho tinh thần kinh doanh tự lực của người Việt Nam, đánh dấu một bước chuyển mình của dân tộc mang hơi thở hiện đại.

Doanh nhân Bạch Thái Bưởi (1874-1932). Ảnh TL.

Lớp doanh nhân đầu tiên trong lịch sử như: Lương Khắc Ninh, Bạch Thái Bưởi, Lương Văn Can, Nguyễn Trọng Lội, Trương Văn Bền, Nguyễn Háo Vĩnh, Nguyễn Sơn Hà… đã rất kiên cường trong cuộc tranh thương. Họ đã vượt qua chính mình để khẳng định, để tạo dựng nền tảng triết lý, đạo đức kinh doanh của người Việt. Họ đã làm nên hình ảnh mới của một đất nước không chịu sống quỳ.

Sinh trưởng và hoạt động trong thời kỳ mất nước, các thế hệ doanh nhân người Việt đầu tiên phải thường xuyên đương đầu và đấu tranh với những thủ đoạn trên thương trường, những kế hoạch độc quyền trong cái bắt tay của giới doanh nhân Pháp với chính quyền thuộc địa, họ còn bị chèn ép cả trên trường kinh tế ngay trên quê hương bản quán bởi các thương nhân ngoại kiều.

Sự ra đời và vật lộn trong cuộc tranh thương, nỗi đau mất nước và bị áp bức nặng nề đã khiến doanh nhân Việt xích lại gần nhau, chia sẻ và định hướng mục tiêu chung: Độc lập và sự phồn vinh, cá nhân và dân tộc Việt. Đây không chỉ là một “hàn thử biểu” cho lòng yêu nước, phong trào giải phóng dân tộc ở Việt Nam mà còn đánh dấu một quá trình chuyển đổi mạnh mẽ về kinh tế - xã hội.

Thời điểm này, nhiều cuộc kêu gọi, vận động xã hội đã làm thay đổi tư duy kinh tế, kích hoạt tinh thần thực nghiệp trong giới thanh niên, trí thức, điền chủ, người có tài lực trong xã hội quan tâm đến hoạt động công thương nghiệp ở người Việt.

Doanh nhân Việt Nam thời kỳ này cũng đã cho thấy những nỗ lực, trách nhiệm đối với xã hội thông qua việc bảo trợ cho các hoạt động văn hóa, giáo dục, thể thao. Những nỗ lực trên trường kinh tế cũng như các hoạt động văn hóa - xã hội của họ đã để lại nhiều bài học, giá trị, tiền đề kinh tế cho các thế hệ doanh nhân sau này, nhất là trên con đường thực nghiệp, xây dựng nội lực tự cường.

Nhận xét về cuốn sách, PGS.TS Trần Thuận viết: “Đây là bức tranh lịch sử doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX. Doanh nhân Việt Nam đầy bản lĩnh và chính bản lĩnh ấy đã giúp họ vượt qua muôn vàn thách thức, ngay cả những lúc khốn cùng, để rồi vươn lên cùng sự trưởng thành của dân tộc”.