Trong khi Nhật Bản mất 24 năm và Đức gần nửa thế kỷ để tỷ lệ dân số cao tuổi từ 7% lên 14%, Việt Nam chỉ mất khoảng 13 năm. Năm 2024, cả nước có 14,2 triệu người trên 60 tuổi (chiếm 14% dân số) và dự kiến bước vào nhóm quốc gia dân số già từ 2036.
Đà sinh giảm đang khiến quá trình này tăng tốc. Tỷ suất sinh trung bình hiện chỉ 1,67 con/phụ nữ, riêng TP HCM ở mức 1,39, tiệm cận Đức (1,35) và Nhật (1,2).
"Việt Nam đối mặt viễn cảnh 'già trước khi giàu' và tạo áp lực chưa từng có về hệ thống an sinh, chăm sóc và nhân lực", ông Christopher Gnadt, giảng viên lão khoa Đại học Vechta (Đức), nhận xét sau nhiều tháng nghiên cứu tại Việt Nam.
Chuyên gia Đức nhận thấy gia đình Việt Nam đang thay đổi nhanh do hiện đại hóa. Cấu trúc gia đình thu hẹp, các thế hệ xa cách khiến truyền thống "con chăm cha" lung lay. Nhiều người bị kẹt giữa nghĩa vụ chăm cha mẹ già và lo tương lai cho con cái, buộc phải tìm giải pháp thay thế như thuê người giúp việc hoặc gửi cha mẹ vào trung tâm.
Đặc biệt tại đô thị, "hiện tượng thẳng đứng hóa" (Vertical urbanization) - người cao tuổi sống trong chung cư cao tầng chật hẹp, tách biệt cộng đồng - đang khiến họ cô đơn, dễ cảm thấy bị bỏ lại. "Cuộc khủng hoảng chăm sóc (Care Crisis) đang ngày càng rõ nét", Gnadt nói.
Trong quá trình chuyển giao công nghệ và hợp tác đào tạo nhân lực cho các viện dưỡng lão ở Hà Nội, ông Takanori Hisaoka, giám đốc điều hành Tổ chức Phúc lợi Xã hội Kiramekikai (Nhật Bản) chỉ ra hai thách thức chính của già hóa tại Việt Nam: già trước khi giàu và sợi dây chăm sóc giữa các thế hệ ngày càng lỏng lẻo.
"Việt Nam đang đi trên con đường mà Nhật Bản từng trải qua, nhưng với tốc độ nhanh hơn và nguồn lực hạn chế hơn", chuyên gia hơn 20 năm kinh nghiệm trong ngành dưỡng lão nói.
Hệ quả là mạng lưới dưỡng lão còn mỏng, sự phối hợp giữa y tế và chăm sóc dài hạn rời rạc, các dịch vụ chuyên biệt như chăm sóc sa sút trí tuệ gần như bị bỏ ngỏ. Tình trạng này trầm trọng hơn bởi khoảng cách tiếp cận dịch vụ giữa thành thị - nông thôn và mức độ thu nhập, trong khi nhân lực chăm sóc vừa thiếu vừa chưa bài bản.
Tuy nhiên, cả hai chuyên gia đều nhìn thấy điểm sáng từ văn hóa Việt Nam.
"Việt Nam giữ được thứ mà nhiều nước phát triển đã mất - đó là sự gắn kết cộng đồng, tình làng nghĩa xóm và mối quan hệ chăm sóc tự nhiên giữa các thế hệ", ông Gnadt chỉ ra, "Nếu biết khai thác đúng cách, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng hệ thống chăm sóc hiệu quả, tiết kiệm mà đầy tính nhân văn".
Từ yếu tố cộng đồng, Đức phát triển mô hình "lão hóa tại chỗ", cho phép người già sống tại nhà lâu nhất. Khoảng 80% người già Đức được chăm sóc tại nhà bởi điều dưỡng chuyên nghiệp.
Theo ông, Việt Nam cần hành động song song, duy trì chăm sóc gia đình, đồng thời chuyên nghiệp hóa dịch vụ hỗ trợ tại nhà, điều dưỡng cộng đồng và bảo hiểm. Các đô thị cũng cần cải thiện hạ tầng để thân thiện hơn với người già.
Rút kinh nghiệm Đức đang phải nhập khẩu lao động, Việt Nam cần đầu tư đào tạo nhân viên chăm sóc càng sớm càng tốt để giữ quyền chủ động. "Nếu Việt Nam đầu tư sớm vào đào tạo và cải thiện điều kiện làm việc cho nhân viên chăm sóc, sẽ thích ứng được già hóa dân số", ông nói.
Ông Takanori cũng cho rằng "truyền thống đạo hiếu và tình thân của người Việt là chìa khóa vàng". Ông gợi ý ba mô hình từ Nhật Bản mà Việt Nam có thể áp dụng. Thứ nhất là chăm sóc cộng đồng đa chức năng quy mô nhỏ, kết hợp dịch vụ ban ngày, lưu trú ngắn hạn và chăm sóc tại nhà ngay trong khu dân cư. Mô hình này giúp người già duy trì nhịp sống quen thuộc, giảm chi phí vận hành mà vẫn đảm bảo chất lượng.
Thay vì đầu tư cơ sở vật chất quy mô lớn, mô hình này giúp giảm chi phí vận hành mà vẫn đảm bảo chất lượng sống, đồng thời tạo điều kiện để các thành viên trong gia đình tiếp tục đi làm. Ở Nhật Bản, mô hình này phổ biến tại nhiều khu dân cư; còn tại Việt Nam, nơi tình làng nghĩa xóm vẫn còn sâu sắc sẽ là nền tảng thuận lợi để triển khai.
"Gia đình vẫn là người chăm sóc chính, chỉ cần kích hoạt dịch vụ ban ngày hoặc lưu trú ngắn hạn khi cần", ông nói.
Thứ hai là mô hình "nhà nhóm", dạng chăm sóc tập thể quy mô 6-10 người, thiết kế như một gia đình, đặc biệt hiệu quả cho người sa sút trí tuệ. Cuối cùng là Sống độc lập có hỗ trợ dành cho tầng lớp khá giả, người cao tuổi sống căn hộ riêng nhưng có hệ thống y tế, dinh dưỡng và chăm sóc giám sát 24/7.
Christopher Gnadt nói thêm rằng lời giải cho Việt Nam cần một chiến lược kép. Trong ngắn hạn cần đầu tư đa dạng các cơ sở chăm sóc. Về dài hạn cần tiếp tục củng cố hệ thống hỗ trợ gia đình và khuyến khích mỗi cặp vợ chồng sinh đủ hai con.
"Chăm sóc người cao tuổi là phép thử năng lực quản trị xã hội", Gnadt kết luận. "Nếu Việt Nam đầu tư sớm vào hạ tầng, đào tạo và hỗ trợ gia đình, quá trình già hóa có thể trở thành cơ hội nâng cao chất lượng sống và phát triển kinh tế, chứ không phải gánh nặng".
Phan Dương
Gian số L4-07 tầng 4, nơ-2 - Gold Season, 47 Nguyễn Tuân, Thanh Xuân, Hà Nội
Điện thoại: 1900 98 98 36
Fax: 045625169
Email: info@daisan.vn