Chuyện đằng sau bức tranh vẽ Đại tướng Võ Nguyên Giáp vừa trở về Việt Nam

(Dân trí) - Hai tác phẩm “Niềm tin” và “Đón thương binh về làng” của họa sĩ Đặng Thị Khuê trở về Việt Nam sau nhiều thập kỷ lưu lạc đã mang đến cảm xúc đặc biệt với con trai Đại tướng Võ Nguyên Giáp.

Tại buổi trò chuyện nghệ thuật về các tác phẩm của họa sĩ Đặng Thị Khuê được tổ chức tại Hà Nội mới đây, 2 bức tranh quan trọng của bà - Đón thương binh về làng (1976) và Niềm tin (hay còn gọi Tướng Giáp nói chuyện với binh sĩ - 2003) được giới thiệu trở lại với công chúng Việt Nam sau nhiều năm lưu giữ ở nước ngoài.

Đây là sự kiện đặc biệt không chỉ với giới mỹ thuật mà còn có ý nghĩa lớn về văn hóa - lịch sử.

Buổi trò chuyện có sự góp mặt của họa sĩ - nhà nghiên cứu mỹ thuật Phan Cẩm Thượng, họa sĩ Lê Huy Tiếp, đại diện Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, ông Võ Điện Biên - con trai Đại tướng Võ Nguyên Giáp - cùng các giám tuyển và công chúng yêu hội họa.

Hai bức tranh trở về lần này đều mang trong mình câu chuyện riêng gắn với những trải nghiệm sâu sắc của họa sĩ Đặng Thị Khuê - một trong những gương mặt tiêu biểu của mỹ thuật Việt Nam thời kỳ hậu chiến.

Đặng Thị Khuê sinh năm 1946 và tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Hà Nội năm 1976. Bà sớm định vị phong cách hội họa giàu chất nhân văn, kết hợp giữa mỹ cảm dân gian và ngôn ngữ tạo hình đương đại.

Tác phẩm Niềm tin là sự phản chiếu một ký ức chung của dân tộc. Bức tranh được họa sĩ Đặng Thị Khuê thực hiện bằng chất liệu acrylic trên toan, đặc biệt ở kỹ thuật vẽ hoàn toàn bằng ngón tay, không dùng bút hay chổi lông.

Ý tưởng về Niềm tin đã manh nha từ khi bà bắt đầu con đường nghệ thuật với những bức tranh cổ động, nhưng phải đến năm 2003, tác phẩm mới được hoàn thiện.

Bức tranh lấy hình ảnh Đại tướng Võ Nguyên Giáp làm trung tâm, xung quanh là các đội viên Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Không phân chia rạch ròi giữa chỉ huy và chiến sĩ, bức họa gợi lên tinh thần đồng lòng - đồng cam cộng khổ qua cách liên kết hình khối và sắc độ.

“Sau khi có ý tưởng mơ hồ, tôi tìm một hình tượng đủ sức nói về niềm tin. Là người hiểu biết phần nào lịch sử, tôi chọn khoảnh khắc Đại tướng Võ Nguyên Giáp trò chuyện với các chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân dưới gốc đa Tân Trào”, bà chia sẻ.

Từng sống và làm việc ở miền núi, họa sĩ dành nhiều tâm sức khắc họa đặc điểm nhân chủng học, đường nét khuôn mặt của các chiến sĩ dân tộc thiểu số.

Niềm tin được vẽ bằng ngón tay cái - phương pháp mà theo bà - mới truyền tải được cảm xúc một cách trực tiếp. Đây cũng là một trong 2 tác phẩm duy nhất bà thực hiện theo cách này.

Gam màu xanh chủ đạo gợi không gian rừng núi - nơi quân đội ta ra đời - đồng thời tạo nên cảm giác trùng điệp của ký ức, của những năm tháng gian khó mà đầy niềm tin. Đây là tác phẩm có kích thước lớn, gần 2m, vượt trội so với nhiều sáng tác khác thời điểm đó, thể hiện tham vọng biểu đạt của họa sĩ.

Thách thức lớn nhất là tái hiện chân dung Đại tướng từ ký ức và những tư liệu lịch sử ít ỏi. “Tôi muốn Đại tướng trở thành tâm điểm. Mọi ánh mắt đều hướng về Đại tướng, tạo nên bầu không khí thân mật”, họa sĩ nói.

Ngay sau khi hoàn thành, bức tranh được một cựu binh Mỹ - người sáng lập một dự án nghệ thuật Đông Dương - mua và đưa về Mỹ. Từ đó, bức tranh được chuyển ra nước ngoài, bà Khuê không còn nhận được thông tin gì về tác phẩm.

Hành trình đưa Niềm tin trở về Việt Nam bắt đầu từ năm 2019 và kéo dài suốt 6 năm. Đến tháng 9 vừa qua, nhà sưu tập Hàn Ngọc Vũ mới chính thức tiếp nhận được tác phẩm.

Đây là kết quả của một quá trình bền bỉ và kiên trì từ những người dành nhiều tâm huyết cho nghệ thuật Việt.

Ông Vũ chia sẻ rằng, việc đưa một tác phẩm nghệ thuật hồi hương không chỉ là chuyện tài chính. “Phải tạo được niềm tin với chủ nhân bộ sưu tập. Phải trở thành bạn của họ. Từ làm quen, trao đổi đến thuyết phục để có được sự đồng ý chuyển nhượng là cả một chặng đường dài”, ông Vũ bộc bạch.

Với Niềm tin, ông phải sang Mỹ, đến tận nơi ở của nhà sưu tập để tiếp nhận tác phẩm. “Tôi phải tìm hiểu sâu về sự nghiệp của họa sĩ Đặng Thị Khuê, rồi mất nhiều thời gian thuyết phục nhà sưu tập bán lại bức tranh. Nhờ sự kết nối của những người bạn, ông mới đồng ý chuyển nhượng”, ông Vũ cho biết.

Có mặt tại sự kiện, ông Võ Điện Biên - con trai Đại tướng Võ Nguyên Giáp - cho biết, ông “rất xúc động” khi Niềm tin trở về Việt Nam. Với ông, bức tranh không chỉ khắc họa hình ảnh Đại tướng mà còn gợi lại tinh thần của cả một thế hệ đi trước.

Ông đánh giá cao ý tưởng và chiều sâu mà họa sĩ gửi gắm. “Niềm tin được thể hiện rất rõ trong bức tranh. Điều đặc biệt là toàn bộ được vẽ bằng ngón tay, không dùng bút hay chổi. Chỉ chi tiết đó thôi cũng đủ khiến tôi rất xúc động”, ông Võ Điện Biên nói.

Con trai Đại tướng cũng gửi lời trân trọng tới gia đình anh Hàn Ngọc Vũ - những người đã dành nhiều tâm sức để đưa tác phẩm trở lại Việt Nam. Theo ông, đó là hành động đáng quý, góp phần gìn giữ những giá trị văn hóa - nghệ thuật của đất nước.

Ông Võ Điện Biên chia sẻ: “Các cụ vẫn nói "về lại quê cha đất tổ". Những việc làm như vậy mang ý nghĩa lớn với văn hóa, lịch sử và cả giáo dục thế hệ trẻ”.

Nhận xét về hình tượng Đại tướng Võ Nguyên Giáp - vốn đã xuất hiện trong nhiều tác phẩm hội họa - ông cho rằng cách thể hiện của họa sĩ Đặng Thị Khuê mang dấu ấn rất riêng.

“Giá trị nhất chính là hồn của bức tranh. Thần thái người chỉ huy hiện lên rõ ràng dù tác phẩm chỉ dùng một gam màu, không tạo sáng hay phô trương điểm nhấn. Nhìn vào vẫn cảm nhận được ý chí, tinh thần gắn kết và sức mạnh vượt khó của cả một thời kỳ. Không phải tác phẩm nào cũng làm được điều đó”, ông nhấn mạnh.

Về Đón thương binh về làng, tác phẩm ra đời từ một bi kịch gia đình. Người em trai duy nhất của họa sĩ lên đường chiến đấu tại chiến trường Nam Lào - Quảng Trị. Năm 1972, gia đình nhận tin anh bị thương nặng, khó qua khỏi. Trong nỗi đau nghẹn lại, Đặng Thị Khuê tìm đến hội họa.

Sau một trận hỏa hoạn khiến toàn bộ kỷ vật của người em biến mất, bà đã vẽ hình ảnh người lính trở về như một lời cầu nguyện cứu rỗi.

Bắt đầu phác thảo từ 1974 và hoàn thành vào 1976, tác phẩm mang chất liệu sơn dầu với phong cách tạo hình khoáng đạt, giàu cảm xúc. Bức tranh sau đó đã được một nhà sưu tập mua và đưa về Mỹ, nhờ sự kết nối của họa sĩ Lê Huy Tiếp. Họa sĩ Lê Huy Tiếp nhận xét đây là một trong những bức tranh đẹp nhất của Đặng Thị Khuê thời kỳ đó.

Họa sĩ Đặng Thị Khuê nhớ rất rõ lần nhà sưu tập Mỹ tìm đến xưởng vẽ chật hẹp của bà. Dù là người khá chặt chẽ và kỹ tính, ông vẫn quyết định mua tranh nhờ có người cố vấn đi cùng.

Bà kể, thời điểm hoàn thiện tác phẩm, gia đình còn khó khăn đến mức bố phải tháo một tấm giát giường để làm khung tranh. Trước khi bức tranh được bán và sang nước ngoài, bà đã tự tay làm lại khung, như một cách chăm chút cho “đứa con tinh thần” trước khi rời quê.

Nhà sưu tập Hàn Ngọc Vũ cho hay, so với Niềm tin, việc đưa Đón thương binh về làng trở về Việt Nam phức tạp hơn, khi việc thương lượng và mọi giao dịch đều thực hiện kéo dài nhiều tháng qua email và điện thoại giữa bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát. Người bán và người mua thậm chí chưa từng gặp nhau.

Tại sự kiện, họa sĩ Đặng Thị Khuê xúc động chia sẻ: “Chưa bao giờ tôi nói về tranh của mình trước mọi người. Đây là lần đầu tiên”. Bà cho biết, chưa từng nghĩ đến việc có ngày “đứa con tinh thần” được trở về Việt Nam.

Ở tuổi gần 80, từng nổi tiếng trong lĩnh vực nghệ thuật sắp đặt từ những năm 1990, bà nói rằng mình “đang trở lại với cây cọ”. Theo bà, thế giới nghệ thuật ngày nay đã vượt qua các trào lưu, trường phái, và đôi khi “con người không hiểu nhất lại là chính mình”.

Việc 2 tác phẩm trở về mang ý nghĩa lớn: Với mỹ thuật, bổ sung quý giá cho kho tàng hội họa hiện đại, đặc biệt là những tác phẩm phản ánh chiến tranh bằng góc nhìn nhân bản; với lịch sử và văn hóa, là tài liệu tinh thần về thời kỳ gian khó; với công chúng, là cơ hội tiếp cận những tác phẩm từng xa xứ, nay được “trở về quê cha đất tổ”.

Và như ông Võ Điện Biên chia sẻ, chính những cuộc trở về ấy góp phần làm giàu thêm ký ức, nuôi dưỡng tinh thần yêu nước và giữ gìn giá trị văn hóa cho các thế hệ sau.