'Cắt cơn' ngập nặng ở Hà Nội

Mưa lớn do ảnh hưởng của cơn bão số 5 cuối tháng 8-2025 khiến nhiều khu vực ở phía tây nam của Hà Nội thuộc các khu vực như Nam Từ Liêm, Hà Đông, Hoài Đức, Quốc Oai... bị ngập nặng.

Có những khu dân cư cạnh sông Nhuệ, sông Đáy sau gần một tuần giao thông mới trở lại thông suốt.

Tuổi Trẻ đã trao đổi với GS.TS TRẦN ĐỨC HẠ, chuyên gia lĩnh vực cấp thoát nước và môi trường, để tìm hiểu thêm nguyên nhân và đề xuất các giải pháp nhằm cải thiện tình hình.

Quy hoạch thoát nước chưa tương xứng với phát triển đô thị

* Ngập úng xảy ra cuối tháng 8 vừa qua đã ảnh hưởng đến nhiều khu dân cư, tuyến đường dân sinh và cả đại lộ ở Hà Nội, theo ông đâu là nguyên nhân?

- Kể từ năm 2022 trở lại đây Hà Nội không chỉ bị ngập úng đô thị mà còn bị ngập lụt trong khoảng thời gian cả tuần lễ ở khu vực ngoại thành cạnh các sông Nhuệ, Đáy, Bùi, Tích. Có vùng trũng thấp như Chương Mỹ, Mỹ Đức bị ngập lụt đến hơn nửa tháng.

Về khách quan, tôi cho rằng đô thị Việt Nam phát triển chủ yếu ở đồng bằng trên nền đất thấp, ví dụ như Hà Nội thì trên đồng bằng châu thổ sông Hồng với quan niệm từ lâu rằng "nhất cận thị - nhị cận giang". 

Bên cạnh đó Việt Nam thuộc vùng khí hậu cận nhiệt đới gió mùa, chia làm hai mùa mưa và khô rõ rệt. Mùa mưa chỉ tập trung trong thời gian ngắn từ 100 - 150 ngày nhưng lại chiếm tới 85% lượng mưa trong cả năm.

Đáng chú ý mấy năm gần đây, tác động của biến đổi khí hậu mưa nhiều hơn nhưng phân bố không đều theo không gian và thời gian. Mùa mưa thường kéo dài từ tháng 5 đến tháng 10 nhưng có năm những trận mưa lớn lại tập trung vào tháng 7 hoặc tháng 8, tháng 9.

Ngoài ra trong những năm qua phát triển đô thị quá nhanh trong khi đầu tư hạ tầng tiêu thoát nước không kịp, chưa tương xứng. Không chỉ Việt Nam mà nhiều nước như Thái Lan cũng bị ngập lụt do hạ tầng không theo kịp đô thị hóa.

Nguyên nhân chủ quan về quản lý đô thị, trong đó có quản lý xây dựng và quản lý quy hoạch thoát nước. Thường thì hay quy hoạch làm đường, nhà ở xong mới làm hạ tầng thoát nước. Đáng ra khi quy hoạch giao thông, nhà ở thì phải làm luôn quy hoạch thoát nước. Vậy nên quy hoạch thoát nước luôn phải chạy theo các quy hoạch khác.

Quản lý xây dựng cũng chưa được chặt chẽ, đặc biệt cốt nền tại các khu đô thị. Khu đô thị, đại đô thị xây sau cốt nền thường cao hơn khu đô thị xây trước hay như chuyện sửa đường làm nền đường cao hơn, hạn chế khả năng thoát nước.

Công tác thoát nước mưa liên quan đến cả vùng nhưng khâu quản lý vùng chưa tốt, ví dụ tiêu thoát nước đô thị thuộc trách nhiệm của Sở Xây dựng nhưng quản lý mực nước, điều tiết nước trên các con sông như sông Nhuệ lại của Sở Nông nghiệp và Môi trường.

Nhiều dự án tiêu thoát nước tầm cỡ ì ạch

* Ông đánh giá thế nào về những công trình chống ngập của Hà Nội đã vận hành hàng chục năm qua cũng như dự án đang đầu tư, hoàn thiện?

- Dự án trạm bơm tiêu Yên Nghĩa có công suất thiết kế 125m³/giây được kỳ vọng sẽ chống ngập cho khu vực phía tây nam của thủ đô Hà Nội nhưng đã lỡ hẹn về đích nhiều lần do công tác giải phóng mặt bằng thi công tuyến kênh dẫn nước La Khê. Đây là điều rất đáng buồn khi trạm bơm thì "nằm chờ nước" nhưng kênh dẫn La Khê thì vẫn bị tắc.

Tôi cho rằng đối với dự án chống ngập chúng ta cần phải thúc tiến độ, có cơ chế trong giải phóng mặt bằng, đền bù thỏa đáng.

Việc trạm bơm tiêu Yên Nghĩa luôn trong tình trạng "khát nước" dẫn đến mực nước sông Nhuệ thời điểm có mưa lớn cao hơn cả mặt đất nội thành Hà Nội. Để giải quyết úng ngập tức thời, cơ quan chức năng phải mở đập Thanh Liệt ở hạ lưu sông Nhuệ để nước mưa chảy ngược vào sông Tô Lịch bơm ra sông Hồng qua trạm bơm Yên Sở công suất chỉ 90m³/giây. Trong khi trạm bơm Yên Sở trước đây chỉ thiết kế chống ngập cho khu vực nội thành Hà Nội thì nay lại đang phải giải quyết cả tiêu thoát nước cho sông Nhuệ.

Vậy nên Hà Nội không triển khai nhanh chóng các dự án tiêu thoát nước tầm cỡ thì những trận mưa lớn sắp tới tôi lo ngại không chỉ ngoại thành mà ngay nội thành cũng sẽ bị ngập. Vì khi mưa lớn, hệ thống thoát nước sẽ đi theo hai đường ra sông Tô Lịch để ra trạm bơm Yên Sở và ra sông Nhuệ nhưng trạm bơm tiêu Yên Nghĩa vẫn đang "khát nước" giữa mùa mưa.

* Như ông đã phân tích, công tác chống ngập đang trở nên cấp bách khi những trận mưa lớn với cường độ cao trên 400mm đã xuất hiện?

- Đúng vậy. Trận mưa sáng 26-8 vừa qua cho thấy có những nơi đo được như ở phường Hai Bà Trưng lên đến 420mm hay như các khu vực của Đống Đa, Hoàng Mai, Hà Đông cũng ở ngưỡng từ 320 - 340mm gây ra tình trạng ngập úng nặng trên địa bàn thành phố.

Trước đây khi quy hoạch, triển khai hệ thống thoát nước của Hà Nội, cơ quan chức năng chỉ tính toán những trận mưa 300mm liên tiếp trong hai ngày nhưng hiện nay lại xuất hiện những trận mưa dồn dập, thời gian rất ngắn, cường độ lại cao lên trên 400mm. 

Nhiều khu dân cư, đô thị mới hệ thống thoát nước chưa đồng bộ, trong khi hệ thống thoát nước cũ khu vực bên trong đường vành đai 2 lại đang gánh thêm những khu vực xung quanh, vậy nên ngập úng đang xảy ra thường xuyên hơn.

Ở Hà Nội, chúng tôi tạm chia làm 3 vùng, vùng 1 là hệ thống thoát nước tương đối hoàn chỉnh (trong đường vành đai 2), có trạm bơm tiêu Yên Sở. Vùng 2, khu vực như Cầu Giấy, Nam Từ Liêm, Bắc Từ Liêm... nhưng các hồ điều tiết thì ít, thậm chí bố trí hồ điều tiết không hợp lý dẫn đến mưa lớn nhưng nước không vào hồ được. 

Cống thoát nước vùng 2 chưa hoàn chỉnh, bên cạnh đó trạm bơm Đồng Bông 1, Đồng Bông 2, Cổ Nhuế công suất nhỏ, tuyến kênh dẫn nước không đảm bảo. Vùng 3 là những khu vực ít khi bị ngập nhưng đã ngập thì ngập rất sâu và thời gian kéo dài như Hoài Đức, Mỹ Đức, Chương Mỹ.

Ngoài trạm bơm Yên Nghĩa thì trong quy hoạch có trạm bơm rất lớn nữa đó là trạm bơm Liên Mạc hai chiều, lấy nước từ sông Hồng công suất 40m³/giây và chống ngập thoát nước cho sông Nhuệ với công suất thiết kế 170m³/giây, tức là lớn gần gấp 2 lần trạm bơm Yên Sở. Nhưng đến nay trạm bơm Liên Mạc vẫn chưa được triển khai. 

Nếu trạm bơm tiêu Yên Nghĩa, Liên Mạc sớm xây dựng, hoàn thiện, vận hành hết công suất sẽ giải quyết ngập úng ở khu vực tây nam, tây bắc của Hà Nội và thoát nước cho sông Nhuệ. Có thể thấy dù công tác chống ngập đòi hỏi cấp thiết nhưng những dự án tiêu thoát nước tầm cỡ đang triển khai rất chậm chạp trong khi những dự án cũ không đáp ứng được khi có những trận mưa lớn đột biến.

Tạo thêm hồ khô ở những vùng trũng thấp

* Như vậy để chống ngập trong thời gian tới Hà Nội cần bắt tay ngay vào những công việc gì?

- Hà Nội cần triển khai ngay và đồng bộ các dự án tiêu thoát nước ví dụ dự án trạm bơm Yên Nghĩa, Liên Mạc. Các trạm bơm Mễ Trì, Cổ Nhuế, Đồng Bông 1, Đồng Bông 2 cần phải nâng cao công suất. Liên thông giữa hệ thống thoát nước với các hồ điều tiết, hồ điều hòa, hồ cảnh quan ở trong khu vực ngoài đường vành đai 2.

Để vận hành thoát nước tốt phải có trung tâm kết hợp giữa dự báo với điều hành. Liên thông phối hợp giữa các ngành tiêu thoát nước với ngành nông nghiệp. Công việc nạo vét cống thoát nước, kênh mương phải được làm thường xuyên. Nâng cao ý thức của người dân, ngăn chặn hành vi xả thải làm ngăn dòng chảy gây nên ngập úng.

Chúng ta nên học các nước ở tầm nhìn quy hoạch và triển khai quy hoạch phải đồng bộ. Khi làm quy hoạch, trong đó có quy hoạch thoát nước phải triển khai xong mới được triển khai dự án. Nên hướng tới việc khi xây dựng khu đô thị, đặc biệt là đại đô thị quy mô rộng hàng trăm hecta phải có bể chứa nước, biến công viên thành hồ chứa nước di động mỗi khi mùa mưa tới.

Giải quyết úng ngập tại chỗ bằng các hầm chứa nước ở những nơi như vườn hoa, hay thậm chí sân tennis để cắt lũ kịp thời và bổ cập cho nước ngầm, thoát nước đô thị bền vững. Thay vỉa hè bê tông, gạch đá bằng các nguyên liệu dễ thấm nước mưa vào đất, bổ cập cho nước ngầm và chống sụt lún. Cần mạnh dạn quy hoạch sử dụng đất các khu vực trũng thấp ở Mỹ Đức, Chương Mỹ... thành những hồ khô để kịp thời chứa nước khi có mưa lớn.