Cảnh báo tiêu cực trong ngành dược từ 21 năm trước

Sau đại dịch Covid-19, một loạt cán bộ cao cấp của Bộ Y tế, trong đó có cả bộ trưởng, một số thứ trưởng và cựu thứ trưởng, bị phạt tù, chủ yếu liên quan đến những sai phạm trong quản lý dược phẩm. Gốc rễ của những sai phạm này, Thanh Niên đã cảnh báo từ rất sớm qua những loạt bài điều tra từ 21 năm trước.

"Tử huyệt" phát sinh tiêu cực

Trong suốt 3 thập niên trước đại dịch Covid-19, thập niên nào Cơ quan quản lý dược (Bộ Y tế) cũng để lại không ít những vết nhơ, dù có bị phanh phui với đầy đủ chứng cứ, vẫn bị "chìm xuồng". Do không xử lý tận gốc rễ sinh ra tiêu cực, nên tiêu cực tích tụ hàng chục năm, trở thành ung nhọt của ngành y tế. 

Một loạt quan chức ngành y bị phạt tù hay bị kỷ luật phần lớn đều liên quan đến những sai phạm trong quản lý dược, nhưng gốc rễ phát sinh tiêu cực thì vẫn còn đó.

Vào năm 2004, Báo Thanh Niên đã đăng 2 loạt bài. Loạt bài thứ nhất: Ai tạo thế cho doanh nghiệp độc quyền tăng giá thuốc? gồm 6 kỳ, do tôi và nhà báo Liên Châu viết.

Loạt thứ hai: Lật lại hồ sơ vụ tham nhũng lớn tại Cơ quan quản lý Dược - Bộ Y tế, gồm 7 kỳ, do tôi và nhà báo Võ Khối viết. 

Hai loạt bài đó tuy đăng đã 21 năm, nhưng đề cập đến các yếu tố cốt lõi của những vấn đề thời sự đang diễn ra trong thời gian qua: Các nhóm lợi ích câu kết với quan chức nhà nước tạo ra một cơ chế dung túng cho tham nhũng và kinh doanh độc quyền, vừa tăng giá thuốc vừa mở cửa cho thuốc kém chất lượng tràn vào VN. Đó là cơ chế ăn trên lưng người bệnh và hủy hoại sức khỏe giống nòi để phục vụ cho lòng tham vô đáy của một số người.

Theo khảo sát của chúng tôi vào thời điểm đó, giá bán sỉ một số loại thuốc ngoại nhập ở VN cao hơn sản phẩm cùng loại ở châu Âu từ 1,6 lần đến trên dưới 5 lần, tùy loại thuốc.

Giá thuốc ở VN cao ngất ngưởng so với thế giới xuất phát từ một cơ chế tù mù trong việc cấp số đăng ký (SĐK) thuốc, trong đó có một "tử huyệt" mà người ngoài ngành không thể hiểu.

"Tử huyệt" đó là gì? Đó chính là cấp SĐK thuốc cho các công ty dược phẩm mà không phân biệt đó là hãng bào chế hay công ty phân phối thuốc.

Chúng ta đều biết, mỗi hoạt chất có thể có một hoặc nhiều tên thuốc (cũng có tên thuốc có chứa nhiều hoạt chất), mỗi tên thuốc được cấp một SĐK. SĐK chẳng qua là sự cho phép loại thuốc đó được lưu hành hợp pháp tại thị trường VN, mục đích tối thượng là bảo vệ sức khỏe cho người dân. 

Nếu như SĐK chỉ được cấp cho hãng bào chế thì nhiều công ty phân phối có thể đến mua loại thuốc đó đưa vào thị trường VN, do vậy sẽ không dẫn đến độc quyền. Đằng này SĐK không chỉ cấp cho các hãng bào chế mà còn cấp cho các công ty phân phối thuốc.

Vào lúc đó (năm 2004), đa số các SĐK thuốc đều thuộc sở hữu của các công ty không hề sản xuất thuốc, đó là những công ty phân phối. Khi một công ty phân phối sở hữu một SĐK thuốc thì lập tức công ty này trở thành độc quyền phân phối loại sản phẩm đó, vì hãng bào chế thường chỉ dành độc quyền cho công ty có SĐK được phân phối sản phẩm của họ vào VN.

Và cho dù các công ty kinh doanh dược phẩm khác tại VN mua được sản phẩm của hãng bào chế đó để phân phối vào thị trường VN thì cũng vô nghĩa, vì họ không thể mang thuốc đó bán trên thị trường VN do không được cấp SĐK.

Khi Thanh Niên đang đăng loạt bài nói trên, có một công ty phân phối thuốc nước ngoài nói rằng họ chỉ chiếm 15% thị phần tại VN nên không thể nói họ độc quyền được. Chúng tôi nói ngay rằng không những 15% mà dù họ chỉ chiếm 1% hay thấp hơn thì họ vẫn giữ độc quyền, bởi vì theo cơ chế cấp SĐK, một loại thuốc cấp SĐK cho ai thì người đó giữ độc quyền tuyệt đối đối với loại thuốc đó trên thị trường VN.

Hồi đó chúng tôi cũng chỉ ra rằng, nếu chỉ nhìn vào hóa đơn thương mại thì không thể biết mức chênh lệch thật giữa giá nhập khẩu và giá bán buôn là bao nhiêu, vì có rất nhiều loại thuốc người ta đã nâng giá ngay từ nước ngoài, rồi làm hóa đơn với giá cao xuất vào VN. Phần lợi nhuận hạch toán tại VN có thể bé nhỏ, nhưng các khoản lợi nhuận khổng lồ thì để lại ở nước ngoài, không có bất cứ cơ quan nào của VN có thể kiểm soát được.

Những gì mà chúng tôi điều tra và phân tích lúc đó có thể dẫn đến một kết luận đáng buồn: Bộ trưởng Y tế, dù là người nào, cũng không điều khiển được Cơ quan quản lý dược với những quy định đã đóng đinh vào hệ thống, mà ngược lại, hoặc là bị cơ quan này điều khiển, hoặc là phải rời khỏi nhiệm sở để bảo toàn danh tiết.

Đối với đường dây tham nhũng lớn tại Cơ quan quản lý dược Bộ Y tế mà chúng tôi "lật lại" vào năm 2004, là một vụ án đặc biệt lớn, khi Cơ quan quản lý dược đã cấp SĐK khống cho 158 loại thuốc và hàng trăm loại thuốc mà không thông qua Hội đồng xét duyệt, đã mở đường cho rất nhiều thuốc giả và thuốc kém chất lượng nhập khẩu vào VN, gây tổn hại nghiêm trọng đến sức khỏe của nhân dân vào những năm 1990.

Đây là vụ án trọng điểm lúc đó, được Thủ tướng Võ Văn Kiệt trực tiếp chỉ đạo các cơ quan chức năng kiên quyết điều tra xử lý, nhưng vụ án vẫn bị "chìm xuồng". Sau này (vào năm 2004), cựu Phó viện trưởng thường trực Viện KSND tối cao Nguyễn Văn Thìn, người trực tiếp chỉ đạo vụ án điểm này, vẫn còn bức xúc: "Lúc bấy giờ làm quyết liệt lắm, nhưng mà người ta chạy ghê gớm quá…". Có thể nói sau khi "chạy" thành công vụ án này, rất nhiều tiêu cực xung quanh việc cấp SĐK thuốc tiếp tục được phản ánh, nhưng Cơ quan quản lý dược đã trở thành một "thành trì bất khả xâm phạm".

Còn "đường dây ma quỷ" xung quanh việc cấp SĐK thuốc, mặc dù Thanh Niên đã chỉ rõ bằng chứng và phân tích đến ngọn nguồn những gốc rễ pháp lý, không một cơ quan nào phản bác, kể cả Cơ quan quản lý dược, Bộ Y tế và các cơ quan bảo vệ pháp luật, nhưng không ai có thể đụng đến "thành trì bất khả xâm phạm" nói trên.

Những vụ án gần đây liên quan đến quản lý dược, các cơ quan bảo vệ pháp luật đã hết sức thẳng thắn xử lý đúng người đúng tội, dù không bị những áp lực "chạy chọt"nào sau đại dịch Covid-19, nhưng đó vẫn chỉ xử lý "trên ngọn".

Cảnh báo vẫn mang tính thời sự

Sau khi nước ta gia nhập WTO và tiến hành hàng loạt cải cách, tình hình có được cải thiện, giá thuốc ngoại nhập có thể không còn chênh lệch khủng khiếp như trước nữa, nhưng cái "tử huyệt" mà Thanh Niên đề cập từ 21 năm trước vẫn còn đó.

Mặc dù cơ chế cấp SĐK thuốc dù đã được nhiều người có trách nhiệm đề nghị chỉ cấp cho hãng bào chế để tránh độc quyền và tiêu cực, nhưng người ta không những không tiếp thu mà còn đẩy cái "tử huyệt" này vào luật Dược (2016). 

Điều 54, khoản 3 luật này quy định: "Cơ sở được đứng tên đăng ký thuốc, nguyên liệu làm thuốc trong trường hợp sau đây: a) Cơ sở có hoạt động sản xuất, bán buôn, xuất khẩu, nhập khẩu thuốc, nguyên liệu làm thuốc tại VN…". 

Khoản 2 điều 55 còn quy định: "Cấp giấy đăng ký lưu hành thuốc, nguyên liệu làm thuốc trong trường hợp sau đây: a) Thuốc, nguyên liệu làm thuốc chưa được cấp giấy đăng ký lưu hành tại VN". Nghĩa là, SĐK vẫn cấp cho các công ty phân phối và thuốc đã cấp SĐK rồi thì không cấp nữa.

Soạn thảo điều khoản này chắc chắn là các "chuyên gia" của Cục Quản lý dược, đứng đầu là ông Trương Quốc Cường, Thứ trưởng Bộ Y tế, người làm Cục trưởng Cục Quản lý dược từ năm 2007, đến năm 2016 thì làm Thứ trưởng Bộ Y tế, đã bị phạt tù vì phải chịu trách nhiệm trong cấp SĐK cho thuốc giả.

Luật Dược dù được sửa đổi vào năm 2024, nhưng cái "tử huyệt" nói trên vẫn không thay đổi.

Chúng tôi từng nói, không ai ngoài ngành nhận ra "tử huyệt" này. Việc Quốc hội trong một thời gian dài không sửa không phải xuất phát từ lợi ích nhóm gì, mà đơn giản là không nhìn thấy. Ngay cả Bộ trưởng Y tế cũng chưa chắc nhìn thấy, nếu không theo dõi những vấn đề của ngành dược mấy chục năm qua.