Canh bạc 8,5 tỷ USD vẽ lại bản đồ đất hiếm toàn cầu

(Dân trí) - Một thương vụ trị giá 8,5 tỷ USD vừa được ký kết. Washington và Canberra đang đặt cược lớn để tái vẽ bản đồ đất hiếm toàn cầu, liệu cái bắt tay này có đủ sức phá vỡ thế độc quyền của Bắc Kinh?

Trong một động thái được giới tài chính và năng lượng theo dõi sát sao, Washington và Canberra đã ký kết "Thỏa thuận khung về khoáng sản chiến lược" trị giá 8,5 tỷ USD. Động thái này diễn ra chỉ vài tuần sau khi Bắc Kinh siết chặt kiểm soát xuất khẩu đối với đất hiếm và các công nghệ liên quan.

Cú bắt tay này không đơn thuần là một hiệp ước thương mại, mà là một "thí dụ" kinh doanh (case study) độc đáo. Đó là nỗ lực quy mô lớn, được bảo trợ bởi chính phủ, nhằm tái định hình một thị trường toàn cầu đang bị thống trị gần như tuyệt đối bởi một quốc gia.

Ván cờ 8,5 tỷ USD

Theo thỏa thuận, Mỹ và Australia sẽ tung ra các gói hỗ trợ tài chính, dự kiến mỗi bên chi ít nhất 1 tỷ USD trong vòng 6 tháng tới. Nguồn vốn này sẽ chảy vào các dự án khai thác và tinh chế đất hiếm ở cả hai quốc gia dưới dạng cho vay hoặc góp vốn cổ phần.

Quan trọng hơn, thỏa thuận nhấn mạnh đến các hợp đồng bao tiêu dài hạn (offtake agreements) và thiết lập mức giá sàn. Đây chính là chìa khóa kinh doanh.

"Bắc Kinh có thể sẽ ngày càng lo ngại", ông Pini Althaus, Giám đốc điều hành Cove Capital, một công ty đầu tư đất hiếm tại Mỹ, nhận định. Theo ông, các cam kết mua hàng và mức giá sàn sẽ khiến Trung Quốc "khó cạnh tranh hơn về giá".

Về lý thuyết, đây là một nước đi chiến lược. Đất hiếm là xương sống của công nghệ hiện đại, từ pin xe điện, điện thoại thông minh đến các thiết bị quân sự như radar. Việc giảm phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc - quốc gia đang sản xuất 270.000 tấn/năm (theo USGS 2024), so với 45.000 tấn của Mỹ và 13.000 tấn của Australia - là mục tiêu hiển nhiên.

Phía Australia đã cam kết tài chính cho hai dự án cụ thể, một mỏ đất hiếm ở Northern Territory (kỳ vọng đóng góp 5% nguồn cung toàn cầu) và một dự án gallium ở Tây Australia (mục tiêu 10% nhu cầu thế giới).

"Gót chân Achilles" của chuỗi cung ứng

Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng con đường này "cực kỳ chông gai" và có thể mất từ 10 đến 20 năm, chứ không phải một năm như tuyên bố của Tổng thống Donald Trump.

Thách thức lớn nhất không nằm ở việc khai thác. Australia được ví von là "bảng tuần hoàn hóa học" với 89 dự án thăm dò đất hiếm đang hoạt động, nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào.

Vấn đề cốt lõi, hay "gót chân Achilles" của phương Tây, nằm ở khâu xử lý và tinh chế.

Đây là một quy trình công nghệ cực kỳ phức tạp, tốn kém và có nguy cơ ô nhiễm môi trường cao. Các nguyên tố đất hiếm thường lẫn vào nhau ở nồng độ thấp và đòi hỏi các quy trình tách chiết hóa học vô cùng phức tạp.

Đáng nói, dù cực kỳ quan trọng, nhu cầu về khối lượng đất hiếm lại tương đối nhỏ (so với quặng sắt hay than đá), khiến việc đầu tư R&D và xây dựng nhà máy tinh chế quy mô lớn trở nên thiếu hấp dẫn với khu vực tư nhân.

Đây chính là rủi ro kinh doanh lớn nhất: Biên độ lợi nhuận mỏng và nguy cơ bị bóp chết bởi đối thủ.

Các nguồn tin chỉ ra rằng thỏa thuận Mỹ - Australia có một điều khoản phòng thủ quan trọng, đó là chính phủ hai bên có thể can thiệp nếu các dự án không đạt hiệu quả thương mại. Động thái này nhằm trực tiếp chống lại kịch bản Trung Quốc "làm ngập thị trường" (phá giá) để đẩy các đối thủ mới nổi đến bờ vực phá sản - một chiến thuật đã từng được sử dụng trong quá khứ.

Phản ứng từ Bắc Kinh và thị trường

Trước thỏa thuận Mỹ - Australia, phía Trung Quốc đưa ra phản ứng rất chừng mực và tập trung vào khía cạnh thị trường. Cả người phát ngôn Đại sứ quán Trung Quốc tại Mỹ và người phát ngôn Bộ Ngoại giao ở Bắc Kinh đều đưa ra thông điệp nhất quán.

Ông Liu Pengyu, phát ngôn viên Đại sứ quán Trung Quốc tại Mỹ, cho biết: "Chuỗi công nghiệp và chuỗi cung ứng toàn cầu hình thành là kết quả của lựa chọn thị trường và doanh nghiệp".

Tương tự, ông Guo Jiakun, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc, nhấn mạnh rằng các quốc gia giàu tài nguyên "cần đóng vai trò tích cực trong việc bảo đảm an ninh và ổn định cho các chuỗi công nghiệp - chuỗi cung ứng".

Phản ứng ngoại giao là vậy, nhưng hành động trước đó của Bắc Kinh (siết kiểm soát xuất khẩu) đã khiến các hiệp hội ô tô phương Tây lo ngại về một "thời kỳ hỗn loạn".

Đáng chú ý hơn cả là phản ứng của thị trường tài chính. Thay vì hồ hởi, các nhà đầu tư dường như đang "dội một gáo nước lạnh" vào thỏa thuận tỷ USD này.

Trong phiên giao dịch ngày 21/10 (sau khi thỏa thuận được công bố), cổ phiếu của hàng loạt công ty đất hiếm chủ chốt đều lao dốc. Tại Australia, ông lớn Lynas Rare Earths giảm 7,6% sau khi tăng mạnh đầu phiên. Trong khi đó, tại Mỹ, các mã cổ phiếu như Critical Metals, USA Rare Earth, MP Materials đều ghi nhận sụt giảm nhẹ.

Góc nhìn chuyên gia: Đốt tiền hay vốn mồi chiến lược?

Sự bi quan của thị trường phản ánh chính xác phân tích của giới chuyên môn: Đây là một cuộc chơi tốn kém và rủi ro.

George Cheveley, Giám đốc danh mục đầu tư tài nguyên thiên nhiên tại quỹ Ninety One, nhận định đây là "một bước đi đúng đắn, dù đến hơi muộn".

Tuy nhiên, ông chỉ ra một sự thật trần trụi: "Xét ở góc độ đầu tư, lĩnh vực này vẫn còn rất nhỏ. Khi chính phủ phải rót vốn như một dạng trợ cấp, điều đó cho thấy khó có thể vận hành hiệu quả về kinh tế (nếu đứng một mình)".

Nói cách khác, 8,5 tỷ USD này không phải là một khoản đầu tư sinh lời truyền thống, mà là một khoản "vốn mồi" (hoặc trợ cấp) chiến lược. Nó được tung ra để giải quyết một vấn đề mà thị trường tự do đã thất bại: xây dựng một chuỗi cung ứng đắt đỏ, lợi nhuận thấp, nhưng lại mang tính sống còn về mặt chiến lược.

Câu hỏi lớn nhất không phải là Mỹ và Australia có tìm được đất hiếm hay không mà là họ có thể xây dựng được các nhà máy tinh chế với chi phí đủ thấp, công nghệ đủ sạch và quan trọng nhất là có thể tồn tại khi Trung Quốc vẫn đang nắm giữ "van" điều tiết giá cả toàn cầu hay không.

Bên cạnh đó, một nghịch lý thú vị là nền kinh tế Australia vẫn gắn chặt với Trung Quốc. Bắc Kinh hiện tiêu thụ 1/3 tổng kim ngạch xuất khẩu của Australia (chủ yếu là quặng sắt, than đá). Bản thân thỏa thuận Mỹ - Australia, theo văn phòng Thủ tướng Albanese, cũng "không mang tính ràng buộc pháp lý".

Cái bắt tay Mỹ - Australia đã chính thức khởi động một cuộc đua tốn kém và dai dẳng. Mặc dù chưa thể trả lời cho câu hỏi rằng liệu nó có đủ sức làm lung lay vị thế của Trung Quốc hay không nhưng chắc chắn một điều, trật tự của thị trường khoáng sản chiến lược - xương sống của công nghệ hiện đại - sẽ không còn như trước.