Bữa ăn bán trú: 'Điểm mù' của giáo dục

Chỉ trong vài tuần đầu năm học, những vấn đề về bữa ăn bán trú như thực phẩm bẩn vào bếp ăn trường học, ngộ độc thực phẩm, chất lượng bữa ăn không đúng với giá trị số tiền phụ huynh đóng… khiến dư luận cả nước 'dậy sóng'.

Bữa ăn bán trú tưởng nhỏ nhưng lại đang phơi bày vấn đề lớn hơn: mối quan hệ giữa đạo đức và pháp lý trong việc bảo vệ quyền được ăn an toàn của học sinh.

Từ những vụ việc do báo chí phản ánh liên tiếp vừa qua, có thể thấy bữa ăn bán trú đang là "điểm mù" của giáo dục, nơi quy trình lỏng lẻo, giám sát yếu kém và đạo đức nghề nghiệp bị thử thách.

Theo luật An toàn thực phẩm 2010 (sửa đổi 2018), mọi tổ chức cung cấp thực phẩm phải bảo đảm nguồn gốc rõ ràng, kiểm nghiệm và lưu mẫu ít nhất 24 giờ để truy xuất khi có sự cố. Luật Giáo dục 2019 quy định hiệu trưởng chịu trách nhiệm quản lý toàn bộ hoạt động của trường, bao gồm bếp bán trú. Nghĩa là nếu xảy ra sai phạm, trách nhiệm đầu tiên không thể đổ cho tổ bếp hay nhà cung cấp mà thuộc về người đứng đầu.

Hợp đồng mua bán suất ăn là quan hệ dân sự, chịu sự điều chỉnh của bộ luật Dân sự 2015 từ điều 430 đến điều 454. Bên bán phải bảo đảm chất lượng hàng hóa phù hợp mục đích sử dụng. Nếu biết hàng không đạt mà vẫn giao hoặc bên mua vẫn sử dụng, cả hai đều vi phạm. Với đơn vị công lập, hành vi này có thể bị xử lý hành chính. Thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe học sinh.

Phụ huynh với tư cách người giám hộ có quyền được biết và giám sát suất ăn cho con mình tại trường theo luật Tiếp cận thông tin 2016. Mọi thay đổi thực đơn, nguồn cung, kết quả kiểm nghiệm đều phải công khai. Khi thiếu công khai có nghĩa nhà trường đã vi phạm nghĩa vụ minh bạch. Trong trường hợp học sinh ăn vào bị ngộ độc thì phụ huynh có quyền yêu cầu kiểm tra độc lập hoặc khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại.

Tuy nhiên, các quy định đó mới dừng ở văn bản. Trong thực tế, phần lớn trường học vẫn để bộ phận nội bộ tự nghiệm thu thực phẩm theo kiểu "vừa đá bóng, vừa thổi còi". Vai trò giám sát xã hội dù được khuyến khích lại bị xem như thủ tục. Khi đạo đức nghề nghiệp bị xem nhẹ thì pháp luật dù nghiêm đến đâu cũng dễ bị "lách" bằng những cái gật đầu quen thuộc.

Pháp luật quy định chế tài còn đạo đức là bộ lọc giúp con người không cần đến chế tài mới hành động đúng. Người đứng đầu nhà trường khi ký hợp đồng cung cấp thực phẩm, không chỉ ký vào một tờ giấy hành chính mà là ký vào lời cam kết bảo vệ sức khỏe học sinh. Họ chịu trách nhiệm không chỉ trước pháp luật mà còn trước lương tâm nghề giáo.

Những vụ việc nối tiếp nhau cho thấy đã đến lúc Bộ GD-ĐT và các địa phương phải coi an toàn bữa ăn bán trú là ưu tiên chính sách.

Cần một quy chuẩn quốc gia về suất ăn học sinh từ giá trị dinh dưỡng, định mức chi phí đến điều kiện bảo quản và vận chuyển. Mỗi trường phải công khai danh sách nhà cung cấp, hợp đồng, kết quả kiểm nghiệm định kỳ. Ban giám sát độc lập gồm phụ huynh, y tế học đường, đoàn thể và chính quyền địa phương phải được trao quyền kiểm tra, dừng hợp đồng hoặc kiến nghị xử lý.

Đồng thời cần đưa đạo đức nghề nghiệp của cán bộ quản lý giáo dục vào tiêu chí đánh giá công vụ. Người để xảy ra vi phạm phải bị xử lý nghiêm không chỉ dừng ở kiểm điểm rút kinh nghiệm. Khi một trường bị xử lý, thông tin cần được công bố công khai để tạo sức răn đe.

Bên cạnh đó nên thí điểm hệ thống kiểm tra số hóa. Trong đó phụ huynh có thể theo dõi thực đơn, nguồn cung, kết quả kiểm nghiệm qua mã QR. Một cú quét đơn giản có thể giúp họ biết con mình hôm nay ăn gì, của ai cung cấp, kiểm nghiệm ra sao. Niềm tin đôi khi bắt đầu lại từ những chi tiết nhỏ như vậy.

Giáo dục không thể chỉ nói về nhân cách nếu bữa ăn của học sinh vẫn chứa nghi ngờ. Một nền giáo dục tử tế phải bắt đầu từ những điều giản dị nhất qua một bữa cơm sạch, đúng giá, đúng lòng tin.