Bỏ hội đồng trường: Biến động lớn về lãnh đạo đại học công lập

Các trường đại học đã tổ chức đại hội và bầu bí thư kiêm chủ tịch hội đồng trường theo quy định cũ, sắp tới sẽ phải sắp xếp lại toàn diện bộ máy lãnh đạo theo quy định mới.

Động cơ "3 trong 1"

Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị xác định bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục ĐH có thể ví như một "động cơ 3 trong 1" hội tụ sức mạnh chính trị, quản trị và hành chính.

Mô hình này hứa hẹn giải quyết tình trạng phân tán quyền lực, tăng tốc độ ra quyết định và nâng cao trách nhiệm giải trình. Nhưng động cơ càng mạnh, nguy cơ mất cân bằng càng lớn nếu thiếu cơ chế giám sát và định hướng học thuật đúng đắn.

Bài học từ Trung Quốc cho thấy sự tập trung quyền lực vừa tạo động lực phát triển vừa tiềm ẩn rủi ro. Ở Trung Quốc, bí thư đảng ủy là "người số 1" trong trường ĐH, hiệu trưởng chỉ là phó bí thư phụ trách học thuật. Mọi quyết sách lớn đều do đảng ủy định hướng và phê chuẩn.

Bí thư vừa là người quyết định vừa quản trị, điều phối và đại diện chính trị. Nhờ đó nhiều trường ĐH có thể huy động nguồn lực từ nhà nước, địa phương, doanh nghiệp, gắn chặt với chiến lược quốc gia như "Made in China 2025" hay các chương trình trí tuệ nhân tạo và công nghệ xanh.

Tuy nhiên nhiều bí thư bị phê phán thiếu nền tảng học thuật, thiên về hành chính, làm suy giảm tính tự chủ và sáng tạo của ĐH. Đây vừa là mô hình tạo sức mạnh vừa là lời cảnh báo.

Ở Việt Nam, nghị quyết 71 xác định bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục ĐH. Chủ trương này giúp thống nhất lãnh đạo, khắc phục tình trạng "ba thủ trưởng": đảng ủy - hội đồng trường - ban giám hiệu.

Quyền lực tập trung cũng rút ngắn thời gian quyết định về nhân sự, tài chính, chiến lược, bảo đảm đường lối chính trị triển khai nhất quán. Đồng thời nó đặt ra yêu cầu mới: người đứng đầu phải đạt "tiêu chuẩn kép": vừa bản lĩnh chính trị vừa am hiểu quản trị ĐH hiện đại.

Mô hình bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu có thể ví như một cỗ xe được gắn "động cơ 3 trong 1". Người bí thư vừa là lãnh đạo chính trị vừa là nhà quản trị - điều hành, đồng thời là pháp nhân hành chính của ĐH. Ba sức mạnh hội tụ vào một vị trí tạo nên động cơ rất mạnh, giúp xe chạy nhanh, quyết đoán và không bị phân tán quyền lực như trước.

Nhưng động cơ càng mạnh, yêu cầu về phanh (thắng) và tín hiệu dẫn đường càng phải tin cậy. Phanh chính là cơ chế giám sát, kiểm tra và minh bạch; tín hiệu dẫn đường chính là định hướng chính trị đúng đắn, gắn với tự chủ học thuật và nhu cầu xã hội. Nếu thiếu hai yếu tố này, cỗ xe dễ mất lái hoặc lao ra khỏi quỹ đạo.

Quan hệ với doanh nghiệp cũng cần được tính đến. Trước đây hội đồng trường có đại diện doanh nghiệp, giúp kết nối chiến lược đào tạo với nhu cầu lao động. Nay kênh này không còn, dễ làm suy yếu gắn kết trường - doanh nghiệp - xã hội. Kinh nghiệm Trung Quốc là lập hội đồng tư vấn và liên minh hợp tác để bù đắp. Việt Nam cần cơ chế thay thế: hội đồng tư vấn doanh nghiệp, thỏa thuận hợp tác chiến lược, báo cáo trách nhiệm giải trình trước thị trường lao động.

Một phương án được thảo luận là bí thư đảng ủy kiêm luôn hiệu trưởng. Mô hình này cực gọn, tránh xung đột quyền hạn, tăng tốc quyết định. Nhưng quyền lực tập trung tuyệt đối, khối lượng công việc quá tải có nguy cơ học thuật bị lấn át.

Phương án này có thể áp dụng ở trường nhỏ, định hướng ứng dụng nhưng với ĐH đa ngành, nghiên cứu, tầm quốc gia, cần duy trì tách bạch tương đối: bí thư lo định hướng chính trị - chiến lược, hiệu trưởng lo học thuật và hành chính.

Cần phát huy ưu điểm, khắc phục hạn chế của mô hình này bằng cách chuẩn hóa năng lực lãnh đạo, gắn kết doanh nghiệp - xã hội và nuôi dưỡng môi trường học thuật sáng tạo. Chỉ khi đó, "người đứng đầu" mới thật sự là người cầm lái chuyên nghiệp, đưa ĐH Việt Nam hội nhập và phát triển bền vững.