Báu vật trên sông Mã: Mệnh danh “Ngũ quý hà thuỷ”, từng được tiến Vua giờ thành “báu vật” sinh kế

Loài cá này gắn liền với dòng sông Mã, minh chứng cho tính bản địa và giá trị sinh học đặc biệt của nó.

Loại cá được nhắc tới chính là cá dầm xanh (Spinibarbus maensis), còn gọi là cá dốc – loài cá đặc hữu, quý hiếm của Việt Nam.

Cá dầm xanh là một trong năm loài cá quý hiếm nhất ở các dòng sông phía Bắc, được dân gian tôn vinh là “ngũ quý hà thủy” gồm: anh vũ, dầm xanh, lăng, chiên và bỗng. Trong đó, cá dầm xanh từng được tiến Vua như một đặc sản thượng hạng.

Đặc điểm và giá trị sinh thái

Cá dầm xanh thuộc họ Cá chép (Cyprinidae). Loài cá này có tốc độ sinh trưởng chậm, thân hình thon dài, vảy óng ánh, thịt chắc và ngọt. Với hương vị thơm ngon đặc trưng, cá dầm xanh từ lâu đã trở thành đặc sản nổi tiếng của vùng núi Thanh Hóa, nhất là trong ẩm thực tinh tế của đồng bào Thái.

Điều làm nên giá trị sinh thái của cá dầm xanh là vai trò trong cân bằng hệ sinh thái sông – suối miền núi. Chúng thường sinh sống ở các khe suối nước trong, giàu oxy, đổ ra sông lớn. Thức ăn chính là rong rêu và chất hữu cơ mục nát, góp phần giữ cho môi trường nước trong lành. Khi số lượng suy giảm, hệ sinh thái cũng mất đi một mắt xích quan trọng, ảnh hưởng đến tính đa dạng sinh học vốn rất đặc sắc ở lưu vực sông Mã.

Chính tập tính ưa nước sạch khiến việc nuôi dưỡng và nhân giống cá dầm xanh trở thành thách thức. Nhưng cũng nhờ đó, sự hiện diện của chúng được xem như “chỉ báo sinh thái”: nơi nào còn cá dầm xanh, nơi ấy vẫn giữ được nguồn nước tinh khiết và môi trường ít bị tác động.

Từ thử nghiệm đến “báu vật” sinh kế

Sản lượng cá dầm xanh trong tự nhiên ngày càng giảm do khai thác quá mức, trong khi nhu cầu tiêu thụ cao. Trên thị trường, giá cá thịt ổn định khoảng 150.000 đồng/kg, cá giống khoảng 3.000 đồng/con. Chính điều này đã biến loài cá đặc hữu sông Mã thành nguồn lợi kinh tế tiềm năng cho nhiều hộ dân miền núi, nếu biết khai thác và nuôi dưỡng hợp lý.

Ở xã Trung Sơn (huyện Quan Hóa, Thanh Hóa), gia đình ông Hà Văn Khường (SN 1962, bản Pượn) là một trong những người tiên phong thuần dưỡng và nuôi thành công loài cá quý này, mở ra hướng đi mới cho cả cộng đồng.

Ban đầu, ông Khường chỉ tận dụng con suối trước nhà, đắp bờ thành ao để nuôi cá trắm – chủ yếu nhằm cải thiện bữa ăn. Năm 2004, nghe các bậc cao niên kể về loài cá dầm xanh quý hiếm sống ở sông Mã, ông quyết tâm tìm giống về nuôi thử.

Ông bắt được gần 30 con cá nhỏ đem về thả ao, nhưng một nửa chết ngay. Kiên trì quan sát, ông phát hiện nguyên nhân là ao nuôi không có dòng chảy, trong khi cá dầm xanh chỉ thích nghi trong môi trường nước trong, giàu oxy. Từ đó, ông nghĩ ra cách dẫn ống nước trực tiếp từ suối vào ao. Nhờ sáng kiến này, số cá còn lại phát triển khỏe mạnh – đặt nền móng cho hành trình nuôi loài cá “khó tính” bậc nhất vùng núi.

Sau gần 20 năm gắn bó, gia đình ông Khường hiện sở hữu 14 ao nuôi cá dầm xanh, trong đó có một ao nuôi cá bố mẹ, còn lại nuôi cá giống và cá thịt. Với cách làm bài bản, cá giống của ông được nhiều nơi trong tỉnh tìm đến, chất lượng ổn định.

Mỗi năm, sau khi trừ chi phí, gia đình ông thu lãi khoảng 400–500 triệu đồng – con số mơ ước ở vùng cao. Mô hình này không chỉ giúp gia đình khấm khá mà còn tạo động lực để nhiều hộ dân trong bản học hỏi, nhân rộng, biến cá dầm xanh thành “chìa khóa” thoát nghèo.

Bảo tồn gắn với phát triển bền vững

Dù đã có chỗ đứng trên thị trường, cá dầm xanh vẫn đối mặt với nhiều thách thức: hạ tầng giao thông khó khăn, nguồn vốn hạn chế, kỹ thuật nuôi chưa đồng đều… là rào cản khiến việc nhân rộng mô hình chưa đạt quy mô lớn. Quan trọng hơn, môi trường sống tự nhiên – nơi cá dầm xanh sinh trưởng – vẫn cần được bảo vệ để đảm bảo tính bền vững.

Các chuyên gia thủy sản cho rằng, cần có chương trình bảo tồn song song với phát triển. Việc nhân giống và nuôi cá dầm xanh không chỉ nhằm mục tiêu kinh tế, mà còn góp phần giữ gìn một loài cá bản địa quý hiếm, duy trì sự phong phú của hệ sinh thái sông Mã.

Cá dầm xanh – loài cá chỉ có ở Việt Nam là báu vật của sông Mã, vừa mang giá trị sinh thái, vừa mở ra cơ hội kinh tế bền vững cho đồng bào miền núi.