Ao ước lớn của nghệ nhân người Mông gìn giữ nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải

Vẽ sáp ong trên vải là một loại hình nghệ thuật lưu giữ thế giới quan độc đáo của người Mông. Nỗ lực lan tỏa nghệ thuật dân gian, nghệ nhân Mùa I Đía vẫn trăn trở một ao ước lớn.

Nghệ thuật dân gian được lưu giữ theo cách “mẹ truyền con nối”

Vẽ sáp ong trên vải là một nghề thủ công truyền thống lâu đời, mang đậm bản sắc văn hóa của người Mông. 

Bà Mùa I Đía, nghệ nhân 56 tuổi ở xã Pà Cò, tỉnh Phú Thọ (xóm Pà Cò 1, Mai Châu, Hòa Bình trước kia), là một trong những người đang miệt mài gìn giữ nét văn hóa ấy.

Chúng tôi gặp nghệ nhân người Mông Mùa I Đía tại không gian trưng bày của Bộ Dân tộc và Tôn giáo trong khuôn khổ Triển lãm thành tựu đất nước “80 năm hành trình Độc lập - Tự do - Hạnh phúc” ở Hà Nội.

Bà Đía cho hay, nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải được trao truyền qua nhiều thế hệ chủ yếu theo cách "mẹ truyền con nối". 

Ngay từ khi còn nhỏ, các bé gái người Mông đã được bà hoặc mẹ hướng dẫn cách se lanh, dệt vải và vẽ sáp ong.

Bản thân nghệ nhân Mùa I Đía cũng đã được mẹ truyền dạy cách vẽ và nhuộm vải truyền thống từ năm 12 tuổi, rồi bà lại tiếp tục truyền dạy cách làm cho cả con gái và con dâu.

“Những hoa văn trên vải không phải là điều quá khó với những ai đã quen tay. Các bé gái Mông 11-12 tuổi cũng có thể học và làm được những hoa văn đơn giản”, bà Đía kể.

Sự tỉ mỉ của người vẽ sáp ong trên vải

Để tạo nên một tác phẩm vẽ sáp ong trên vải hoàn chỉnh, người Mông phải trải qua nhiều công đoạn khá công phu. 

Đầu tiên là việc chuẩn bị vải (thường làm từ sợi cây lanh), dệt thủ công, ngâm tro bếp để vải trắng tinh và giúp thuốc nhuộm bám chắc hơn. 

Sau đó, sáp ong được nấu chảy ở nhiệt độ 70-80 độ C, người vẽ dùng bút làm từ thanh tre với ngòi lá đồng hình tam giác chấm vào sáp ong rồi vẽ lên vải. Công đoạn này đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo. Những người phụ nữ Mông thường ngồi bên bếp lửa để giữ cho sáp ong luôn nóng chảy.

Sau khi vẽ, vải được nhuộm chàm, phần có sáp ong sẽ giữ lại màu trắng.

Cuối cùng, tấm vải được luộc trong nước sôi để sáp ong tan hết, lộ ra những hoa văn màu trắng nổi bật trên nền vải chàm đặc trưng.

Bà Đía chia sẻ, việc vẽ sáp ong trên vải bây giờ đã dễ hơn xưa nhờ có khuôn in hoa văn sẵn, nhanh và đều hơn vẽ tay. Tuy nhiên, bà vẫn thích vẽ tay hơn, dù mất khá nhiều thời gian. 

Bà đặc biệt yêu thích những hoa văn như mặt trời, dương xỉ, hoa đào - những họa tiết mang đậm dấu ấn thiên nhiên đã được đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ Mông thổi hồn vào từng thớ vải.

Có những loại hoa văn vẽ bằng sáp ong tương đối phức tạp, nghệ nhân phải kiên nhẫn nhớ từng chi tiết mới hoàn thành được.

“Bức vẽ này giống như một cây đào to, có thể treo trong nhà như bức tranh ngày Tết, tôi phải mất 3-4 ngày mới vẽ xong, chưa kể thời gian nhuộm và luộc”, bà Đía cho hay khi khoe với chúng tôi bức vẽ hoa đào trên mảnh vải dài khoảng 2m.

Giá trị mới cho nghề truyền thống

Niềm vui lớn của bà Đía là khi thấy nghề truyền thống đang được thế hệ trẻ tiếp nối gìn giữ và phát huy.

"Bọn trẻ ở xóm tôi cũng thích làm đấy, từ 15-20 tuổi đều làm rồi", bà phấn khởi khoe.

Trước kia, sản phẩm vẽ sáp ong trên vải do người Mông làm ra chủ yếu để may váy, áo cho mình. Sự khéo léo, tỉ mỉ của người phụ nữ Mông được đánh giá qua những bộ trang phục mà họ tự tay làm ra.

Ngày nay, người Mông đã biết làm nhiều sản phẩm khác nhau như túi xách, đồ lưu niệm… để bán cho du khách. Nghệ thuật vẽ sáp ong đã mang lại nguồn thu nhập cho nhiều gia đình. 

Bắt đầu biết làm sản phẩm để bán khoảng 20 năm nay, trung bình mỗi tháng bà Đía kiếm được khoảng 3 triệu đồng từ nghề này.

Việc bán hàng dần thuận lợi hơn. Thi thoảng cũng đã có du khách đến tận nhà bà để mua. 

Tuy nhiên, đơn hàng không đều, hàng ngày công việc chính của bà Đía vẫn chủ yếu làm nương rẫy, việc nhà…, có thời gian mới tranh thủ vẽ sáp ong trên vải rồi mang ra chợ Pà Cò ngồi bán.

Cách đây ít lâu, cậu con trai út của bà Đía vận hành một khu homestay giúp bà bán sản phẩm cho du khách, nhưng số lượng tiêu thụ vẫn chưa nhiều. 

“Chỗ tôi trước kia cũng có 1 hợp tác xã nhưng sau đã ngừng hoạt động, không có 'đầu ra' ổn định, nên chúng tôi vẫn đang phải tự làm, tự bán. Cứ phải đi hỏi xem ở đâu có khách mua thì mang bán, vất vả lắm”, bà Đía tâm sự.

Ao ước lớn nhất của bà bây giờ là tiếp tục được vẽ sáp ong trên vải nhiều hơn, khách tới chợ Pà Cò vào mua hàng của mình nhiều hơn, và có người hỗ trợ “đầu ra” để bán được nhiều hàng hơn, thu nhập ổn định hơn.

Dù còn nhiều khó khăn nhưng với bà Đía, tình yêu dành cho nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải lớn đến mức "tới bao giờ già, không làm nổi mới thôi". 

Việc nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào của đồng bào dân tộc Mông mà còn là minh chứng cho sự cần cù, khéo léo và bền bỉ của người phụ nữ Mông ở vùng cao.