Ai là thạc sĩ vật lý đầu tiên của Việt Nam, từng được mời làm bộ trưởng?

GS Ngụy Như Kon Tum (1913-1991) là người gốc Huế nhưng sinh ra và lớn lên tại Kon Tum.

Từ nhỏ, ông Ngụy Như Kon Tum đã bộc lộ tư chất thông minh và say mê học tập. Năm 1932, với kỳ tích đậu Tam nguyên cả ba bằng tú tài là Tú tài Bản xứ, Tú tài Tây ban Toán, Tú tài Tây ban Triết, ông được nhận học bổng du học ở Đại học Sorbonne (Pháp).

Trong 3 năm ở Pháp, ông lấy bằng cử nhân khoa học, sau đó là thạc sĩ vật lý, trở thành người Việt Nam đầu tiên có bằng Thạc sĩ Vật lý. Năm 1939, ông tiếp tục học lên tiến sĩ.

Đầu năm 1939, chàng thanh niên trí thức Ngụy Nhu Kon Tum được nhà bác học người Pháp F. Joliot Curie, con rể và là phụ tá của Marie Curie, hướng dẫn làm luận án tiến sĩ Vật lý. Nhưng mới được một năm, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ.

Ông từng chia sẻ thời điểm đó, phòng thí nghiệm của F. Joliot Curie được Bộ Quốc phòng Pháp trưng dụng. GS F. Joliot Curie khuyên ông nếu muốn tiếp tục ở lại phải có hai điều kiện là xin nhập quốc tịch Pháp và được Bộ Quốc phòng Pháp tuyển dụng.

"Nhưng tôi nghĩ rằng đất nước của anh cần anh hơn nước Pháp", GS Kon Tum kể lại lời khuyên của thầy với học trò, đồng nghiệp sau này. Ông nghe theo, về nước vào cuối năm 1939.

Ngày mới về nước, GS Ngụy Như Kon Tum giảng dạy tại trường Trung học Chasseloup (Sài Gòn) rồi trường Bưởi (Hà Nội).

Thời gian này, việc dạy và học trên trường bằng tiếng Pháp. Để học sinh có cơ hội giao lưu và rèn luyện tiếng Việt, ông sáng lập tổ chức “Đoàn Rồng (SET)” gồm nhiều đội mang tên các danh nhân, nhà yêu nước Việt Nam. Một trong những quy định của Đoàn là chỉ được sử dụng tiếng Việt trong sinh hoạt.

Theo Báo Công an Nhân dân, năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh mời GS Ngụy Như Kon Tum (khi đó là Giám đốc Khu học xá Đông Dương) giữ chức Bộ trưởng Bộ Giáo dục. Tuy nhiên, Giáo sư đã khiêm tốn từ chối, với lý do: “Bộ trưởng Giáo dục phải là người có chuyên môn sâu rộng về khoa học xã hội và nhân văn thì quản lý, sáng tạo mới tốt. Tôi là người làm khoa học tự nhiên, e khó hoàn thành được nhiệm vụ”. 

Thay vào đó, ông đề cử GS Nguyễn Văn Huyên - người am hiểu sâu sắc về văn hóa, lịch sử và xã hội - đảm nhận cương vị Bộ trưởng.

Sau đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ đã bổ nhiệm GS.TS Nguyễn Văn Huyên làm Bộ trưởng Bộ Giáo dục, và ông đảm nhiệm vị trí này suốt 30 năm (1946-1975). Về phần mình, GS Ngụy Như Kon Tum vui vẻ nhận trọng trách Giám đốc Trung học vụ, trực thuộc Bộ Giáo dục.

Năm 1956, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, tiền thân của Đại học Quốc gia Hà Nội, được thành lập. GS Kon Tum được Chủ tịch Hồ Chí Minh bổ nhiệm làm hiệu trưởng và giữ cương vị này cho đến khi nghỉ hưu năm 1982, ở tuổi 70.

Với nhiều nhà khoa học cùng thời, GS Kon Tum là vị hiệu trưởng giản dị, mái tóc bạc phơ, sẵn sàng tham gia mọi hoạt động như giúp dân chống lụt, gánh lúa, tiếp lửa tinh thần cho sinh viên...

Hội Vật lý Việt Nam là tổ chức xã hội nghề nghiệp tự nguyện, hoạt động trên lĩnh vực nghiên cứu, giảng dạy, ứng dụng và phổ biến kiến thức về Vật lý. Hội được thành lập ngày 15/8/1966 tại Hà Nội bởi GS Tạ Quang Bửu, Nguỵ Như Kon Tum và Đinh Ngọc Lân. 

GS Nguỵ Như Kon Tum là Chủ tịch Hội Vật lý Việt Nam trong hai khóa đầu, kéo dài từ năm 1966 đến năm 1991.

Trước khi nghỉ hưu năm 1982, GS Ngụy Như Kon Tum được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Ưu tú. Đến năm 1990, ông tiếp tục được Nhà nước trao tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân, ghi nhận những đóng góp to lớn của ông cho nền giáo dục Việt Nam.