Ai là người nói ‘làm dân một nước độc lập còn hơn làm vua một nước nô lệ’?

Ngày 30/8, trong trang phục áo dài khăn đóng, Vua Bảo Đại đọc chiếu thoái vị, trong đó khẳng định "Trẫm thà làm dân một nước độc lập, còn hơn làm vua một nước nô lệ". Ông trao ấn, kiếm cho Trần Huy Liệu cùng hai thành viên khác gồm ông Nguyễn Lương Bằng và Cù Huy Cận, đại diện cho phái đoàn của Chính phủ cách mạng lâm thời bấy giờ.

Đại diện Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tuyên bố xóa bỏ chính thể quân chủ ở Việt Nam.

Đây là sự kiện chấm dứt 143 năm tồn tại của triều đại phong kiến cuối cùng Việt Nam (1802-1945).

80 năm trước, vua Bảo Đại trao ấn kiếm cho đại diện Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tuyên bố thoái vị trước nhân dân tại lầu Ngũ Phụng, ở phía trên Ngọ Môn, cửa chính dẫn vào Hoàng thành Huế. Ngọ Môn được xây dựng năm 1833 dưới thời vua Minh Mạng. 

Trong giai đoạn 1940-1945, Việt Nam vừa chịu sự thống trị của Pháp, vừa bị Nhật chiếm đóng, trong khi triều đình nhà Nguyễn vẫn tồn tại với vua Bảo Đại giữ vai trò tượng trưng. Tháng 3/1945, sau khi đảo chính Pháp, Nhật dựng lên Chính phủ Trần Trọng Kim nhằm thay thế triều đình phong kiến. Thực quyền nằm trong tay quân Nhật, vua Bảo Đại chỉ giữ vai trò biểu tượng của chế độ quân chủ.

Trong bối cảnh phong trào cách mạng dâng cao ở Huế và tối hậu thư của Việt Minh ngày 23/8/1945, vua Bảo Đại rơi vào tình thế do dự giữa việc giữ ngai vàng hay giao quyền. Chính Đổng lý Ngự tiền văn phòng Phạm Khắc Hòe là người thường xuyên báo tin về thắng lợi của Việt Minh ở nhiều nơi, trấn an tinh thần và khuyên vua nên nhường quyền cho lực lượng cách mạng.

Ông Hòe còn soạn thảo Dụ số 105 và Chiếu thoái vị, đồng thời trực tiếp thuyết phục vua Bảo Đại bằng lập luận chính trị, thậm chí kể cả câu sấm Nghệ Tĩnh, một truyền miệng gắn với niềm tin dân gian về vận mệnh đất nước, để củng cố niềm tin.

Nhờ sự vận động kiên quyết và thuyết phục của ông Hòe, cuối cùng Vua Bảo Đại chấp nhận thoái vị, trao ấn kiếm cho Chính phủ lâm thời ngày 30/8/1945, chấm dứt vĩnh viễn chế độ quân chủ nhà Nguyễn.

Sau khi Vua Bảo Đại đọc bản chiếu cuối cùng của triều đại, ông Trần Huy Liệu thay mặt Chính phủ lâm thời nhận chiếu thoái vị, quốc ấn và thanh kiếm vàng nạm ngọc - hai bảo vật tượng trưng cho vương quyền mà Vua Bảo Đại trao lại. Thời khắc ấy, một tràng súng lệnh nổ rền vang. Trên kỳ đài, cờ vàng hạ xuống, lá cờ đỏ sao vàng được kéo lên giữa tiếng "hoan hô như sấm" của người dân.

Nhà thơ Huy Cận từng ghi chép lại trong cuốn hồi ức của mình rằng, ấn vàng của triều Nguyễn rất nặng nên ai cũng bất ngờ (ấn vàng Hoàng đế chi bảo, đúc năm Minh Mạng thứ 4 - năm 1823, hơn 282 lượng vàng, tức gần 11 kg). Còn chiếc kiếm chuôi nạm ngọc, nằm trong vỏ bằng bạc mạ vàng khi ông thử rút ra thấy lưỡi thép đã có vết hoen gỉ.

Sau lễ thoái vị của Vua Bảo Đại ngày 30/8/1945 tại Ngọ Môn, ông Trần Huy Liệu thay mặt Chính phủ lâm thời tuyên bố chấm dứt chế độ quân chủ và xác lập chính quyền mới. Từ thời điểm đó, Bảo Đại trở lại với tên thật là Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy, trở thành công dân của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Dân chúng khi ấy hô vang khẩu hiệu: “Hoan hô tinh thần dân chủ của công dân Vĩnh Thụy”, thể hiện sự đồng tình và ủng hộ sự kiện lịch sử này.