Hủy diệt, sáng tạo: 2 mặt của một đồng xu

"Khi ta không còn hiểu thế giới" của nhà văn người Chile Benjamín Labatut phơi bày bản chất 2 mặt của phát minh khoa học: tiềm năng sáng tạo lẫn hủy diệt.

Sau những tên tuổi như Pablo Neruda, Isabel Allende, Roberto Bolaño… Benjamín Labatut đang trở thành nhà văn Chile đương đại được chú ý bậc nhất thế giới.

Năm 2021, Khi ta không còn hiểu thế giới lọt vào vòng chung khảo giải Booker Quốc tế. Cuốn sách cũng là một trong 10 tác phẩm hay nhất năm 2021 theo tờ New York Times Book Review và đứng vị trí 83 trong số 100 tác phẩm hay nhất thế kỷ 21 do chuyên gia bình chọn trên tờ The New York Times.

Người hâm mộ anh không chỉ có những độc giả yêu thích văn chương, mà còn mở rộng sang cả những ai đam mê khoa học và sách phi hư cấu, trong đó có cả những người nổi tiếng, từ cựu tổng thống Mỹ Barack Obama đến Björk - nữ nghệ sĩ nhạc thể nghiệm Iceland nổi tiếng.

Sách Khi ta không còn hiểu thế giới do Nhã Nam và NXB Tổng hợp TP.HCM ấn hành, Tôm Giang dịch. Ảnh: H.T.

2 mặt của một đồng xu

Khi ta không còn hiểu thế giới viết bằng tiếng Tây Ban Nha, gồm 4 truyện ngắn xoay quanh những phát minh quan trọng của nhân loại trong các lĩnh vực hóa học, vật lý, toán học… để rồi gặp lại trong truyện ngắn cuối hoàn toàn hư cấu.

Trong đó những nhà khoa học định hình thế giới lần lượt hiện lên, từ quan điểm về thuyết lượng tử của Werner Heisenberg, Erwin Schrödinger, các bài toán tổng hợp của Shinichi Mochizuki, Alexander Grothendieck đến nhà hóa học Fritz Haber…

Họ là những tên tuổi lớn, không thể phủ nhận đã làm thay đổi dòng chảy lịch sử. Nhưng ở một khía cạnh khác, phát minh, nghiên cứu của họ nếu không được sử dụng đúng cũng đẩy nhân loại vào tình thế bấp bênh.

Trong tác phẩm, Benjamín Labatut xoáy sâu vào chính điều này. Ông cho thấy quan trọng hơn bản thân phát minh chính là cách sử dụng phát minh đó. Hay nói cách khác, sáng tạo - phá hủy chính là 2 mặt của một đồng xu, nằm ở 2 phía của chiếc bập bênh mà chỉ một chênh lệch nhỏ cũng sẽ dẫn đến hậu quả thảm khốc.

Điều đó tương tự những gì mà nhà nhà toán học kiêm quân nhân Karl Schwarzschild - người đã giải các phương trình Einstein đặt ra trong thuyết tương đối rộng và cũng xuất hiện trong cuốn sách này - viết: "Chúng ta đã đạt đến đỉnh cao của nền văn minh. Tất cả những gì còn lại là sự suy tàn cũng như sụp đổ".

Thông điệp nói trên xuất hiện xuyên suốt. Đơn cử ở truyện Màu xanh phổ đầu tiên, nhà văn Chile không phủ định vai trò của nhà hóa học Fritz Haber trong việc tổng hợp nitơ, tạo ra phân bón, giúp cho nhân loại thoát khỏi nạn đói thảm khốc. Tuy vậy, anh cũng cho thấy đóng góp của ông trong việc tạo ra vũ khí sinh học lại là một tội ác lớn, không thể chối từ.

Cũng tương tự thế, ở truyện Trái tim của trái tim, Labatut cũng phác thảo nên cả sự nghiệp của nhà toán học Shinichi Mochizuki lập dị, người tích hợp được mọi nhánh toán học vào một "con đường" duy nhất, nhưng ông nhanh chóng rút lui khỏi giới học thuật bởi biết khám phá của mình rồi sẽ dẫn đến hệ lụy khó lường…

Để rồi ở truyện ngắn cuối, tác giả phóng chiếu tầm nhìn của mình qua một ẩn dụ. Theo đó người làm vườn (ở đây không ai khác ngoài Shinichi lãnh đạm) đã nhắc đến cách loài cam chanh chết, rằng chúng sẽ cho ra mùa thu hoạch bội thu cuối cùng xum xuê. Điều đó cũng giống với nhân loại này và tốc độ phát triển của nó, dẫu nhiều về lượng và nhanh về tốc, nhưng nếu không được kiểm soát thì ngày tận thế sẽ đến rất gần.

Benjamín Labatut là nhà văn Chile được quan tâm bậc nhất hiện nay. Ảnh: The Guardian.

Phong cách độc đáo

Bên cạnh chủ đề thú vị, Benjamín Labatut còn gây chú ý bởi nghệ thuật viết sáng tạo. Những truyện ngắn này không thể phân loại, khi chúng gần như là phi hư cấu bởi có “nguồn gốc” là những sự thật lịch sử, nhưng được kết nối một cách thú vị và có chủ ý, đôi khi có cả màu sắc hư cấu.

Điều này gợi nhớ đến học giả người Đức W.G.Sebald, người được ca ngợi với những tác phẩm vừa cho thấy cảm xúc tinh tế lại vừa nêu bật được bộ óc bác học, qua những nghiên cứu sâu xa về mặt lịch sử trong các tác phẩm như Chóng mặt, Austerlitz - Một cái tên, Ký ức lạc loài, Vành đai sao Thổ…

Cách viết nói trên có sẵn ưu thế là những tình tiết người thật - việc thật, nhưng cách kết nối mới thực quan trọng. Benjamín Labatut tỏ ra là một bậc thầy trong nghệ thuật này, cho thấy nhiều sự bắc cầu tương đối thú vị.

Đơn cử ở Màu xanh phổ, ông khởi đầu bằng việc Johann Jacob Diesbach phát hiện ra màu xanh vốn quý hiếm này bằng các thử nghiệm lần mò, sau đó Johann Dippel đã tổng hợp nó theo kiểu công nghiệp, trở thành sản phẩm mang tính thương mại.

Nhưng quá trình đó cũng đã tạo ra khí độc Zyklon sau này được dùng trong phòng khí ngạt ở các trại tập trung cũng như chất cyanua sẽ là biện pháp mà những kẻ đứng đầu Đế chế thứ ba chọn tự kết liễu. Không dừng ở đó, cyanua từ hạt táo cũng gợi nhắc đến Alan Turing và được coi là phương pháp ông đã lựa chọn từ giã cõi đời.

Để rồi với chứng dị ứng phấn hoa của "cha đẻ ngành máy tính", ông lại nhắc đến Fritz Haber - người đã tạo ra vũ khí sinh học. Có thể thấy những mắt xích thú vị, liên tục chồm tới như những lớp sóng quay cuồng người đọc, vừa choáng ngợp với sự sáng tạo của nhân loại, nhưng cũng ở đó là cơn kinh hoàng của những khả thể.

Không dừng ở các nghiên cứu, tác giả còn đi sâu hơn vào cuộc sống của các nhà khoa học, từ đó dựng lại thử thách họ đã trải qua. Những điều này giúp cho cuốn sách trở nên sống động, không còn chỉ gồm những sự việc, sự kiện nối nhau liên tục.

Ở đó ta thấy bi kịch của Fritz Haber khi vợ ông không ngăn cản được chồng rút lại phát minh vũ khí sinh học đã chết ngay trước mặt ông. Ta cũng nhìn thấy một Hitler hèn nhát ngay trong giây phút cuối cùng, khi không dám cắn ống cyanua mình đã được trao khi phía Đồng minh đến…

Đến từ châu Mỹ Latinh, ở truyện ngắn dài nhất và thú vị nhất cùng tên với tập sách, Benjamín Labatut cũng mang vào đây yếu tố hiện thực huyền ảo, khi Heisenberg ốm yếu, gầy gò, lúc bộc phát tinh thần đã viết ra được phương trình lượng tử trong cơn xuất thần, nhưng đồng thời cũng bị giằng xé với thần hủy diệt Shiva nằm trên người mình, như đang báo trước tương lai đen tối rồi sẽ đến nhanh.

Từ những điều trên, qua Khi ta không còn hiểu thế giới, Benjamín Labatut không chỉ cảnh báo con người về lợi lẫn hại từ những sáng tạo, phát minh quan trọng, mà còn khẳng định nghệ thuật viết độc đáo, xứng đáng trở thành người kế thừa W.G.Sebald và là tiếng nói nổi bật nhất của văn chương Chile đương đại.