Hành trình làm đầy kho dự trữ quốc gia

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, thậm chí đến lúc thống nhất đất nước năm 1975, nguồn dự trữ của VN vẫn hết sức eo hẹp.

Tuy nhiên đến nay, ngân sách quốc gia ngày càng lớn mạnh, quỹ dự trữ ngoại hối hàng trăm tỉ USD giúp Việt Nam ổn định tỷ giá, bảo vệ đồng nội tệ và củng cố niềm tin cho nhà đầu tư trước những biến động trên toàn cầu.

Từ trống rỗng, eo hẹp...

Không chỉ chứng kiến mà còn tham gia vào những khoảnh khắc lịch sử trên "con đường tiền tệ", ông Nguyễn Duy Lộ, nguyên Phó tổng giám đốc Ngân hàng (NH) Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank), chia sẻ: "Sau Cách mạng Tháng Tám cũng như thống nhất đất nước năm 1975, nguồn ngoại tệ trong nước hết sức eo hẹp". Cuốn Lịch sử ngân hàng Việt Nam 1951 - 2021 cũng ghi nhận, sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, kho bạc chỉ còn hơn 1,25 triệu đồng Đông Dương, trong đó một nửa là tiền rách; NH Đông Dương vẫn nằm trong tay tư bản thực dân và họ luôn tìm cách phá hoại chúng ta về tài chính, tiền tệ; các nguồn thu ngân sách quá ít ỏi so với nhu cầu chi tiêu của chính quyền…

Lúc bấy giờ, Chính phủ ban hành Sắc lệnh số 4/SL đặt ra Quỹ độc lập với mục đích "thu nhận các món tiền và đồ vật của nhân dân sẵn lòng quyên giúp Chính phủ bảo vệ nền độc lập của Quốc gia". Trong khuôn khổ Quỹ độc lập, Chính phủ mở "Tuần lễ vàng" từ ngày 16.9.1945 nhằm thu góp số vàng trong nhân dân, nhất là các nhà giàu có, để dùng vào việc cung cấp và quan trọng nhất lúc này là việc quốc phòng. Tổng kết lại cả Quỹ độc lập và Tuần lễ vàng, cả nước đã thu được trên 370 kg vàng và 20 triệu đồng, tương đương với tổng số thuế thân và thuế điền thu được trên toàn quốc trong một năm dưới thời Pháp thuộc.

Tới năm 1955, theo ông Nguyễn Duy Lộ, Sở Quản lý ngoại hối thuộc NH Quốc gia Việt Nam ra đời với chức năng chuyên doanh ngoại hối trong cơ chế NH một cấp, sau đổi tên thành Cục Ngoại hối (do đổi tên NH Quốc gia Việt Nam sang NH Nhà nước Việt Nam) với chức năng dự trữ ngoại hối. Do điều kiện chiến tranh chống Mỹ ác liệt trên 2 miền Nam - Bắc, nên Cục Ngoại hối và Vietcombank (độc quyền ngoại hối thời điểm bấy giờ) tổ chức bộ máy theo cơ chế kiểm nghiệm lẫn nhau. Đến tháng 4.1965 ra đời Quỹ ngoại tệ đặc biệt từ các nguồn ngoại tệ do Trung Quốc và các tổ chức, cá nhân thế giới ủng hộ nhân dân miền Nam đánh Mỹ, với khoảng 1 tỉ USD. 

Sau khi tiếp quản hệ thống NH của chế độ cũ năm 1975, theo cuốn Lịch sử ngân hàng Việt Nam 1951 - 2021, chính quyền cách mạng đã nắm được công cụ phát hành tiền trong tay, nắm được kho tiền của NH Quốc gia và đã tập trung được quỹ tiền mặt của các NH tư nhân để làm phương tiện chi trả phục vụ các hoạt động của chế độ mới. Việc các tổ chức tiền tệ và NH thế giới công nhận quyền thừa kế của Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam là cơ sở để từ năm 1976 trở đi, nước Cộng hòa XHCN Việt Nam là thành viên đương nhiên của các tổ chức này.

"Tuy vậy, sau năm 1975 hình thành quỹ dự trữ ngoại tệ nhưng con số cũng không đáng kể, mình vẫn phải đi vay nước ngoài để phục vụ cho thời tập trung bao cấp. Dự trữ chỉ phục vụ chi tiêu, xuất nhập khẩu chứ chưa hình thành quỹ dự trữ quốc gia như bây giờ", ông Lộ nhớ lại.

Đến cuối năm 1979, theo lệnh của Chính phủ và được NH Nhà nước ủy nhiệm, Vietcombank đã ký với Liên Xô các hợp đồng tái chế vàng, vay mượn cầm cố vàng và tiêu thụ vàng trên thế giới. Ngày 1.12.1979, 4.455 kg vàng 99,99 đã được tinh chế theo tiêu chuẩn của Liên Xô để thế chấp vay của Liên Xô 100 triệu USD. Số ngoại tệ này được dùng vào việc dự phòng thanh toán các khoản nợ đến hạn trong khi Việt Nam chưa có nguồn thu ngoại tệ từ xuất khẩu. "Đến năm 1989 - 1990, khi xuất khẩu dầu thô, gạo tăng cao, mở màn cho hoạt động xuất khẩu trong nước ra thế giới. Lúc đó, lượng ngoại tệ từ xuất khẩu mang về hàng tỉ USD, giải quyết rất nhiều việc cho đất nước" ông Nguyễn Duy Lộ nói.

…Đến quỹ dự trữ hàng trăm tỉ USD, ngân sách hàng triệu tỉ đồng

Cùng với sự phát triển của đất nước, tốc độ kinh tế ngày càng tăng trưởng, hoạt động giao thương giữa Việt Nam và các nước ngày càng mạnh, thêm vào đó là các hoạt động đầu tư nước ngoài vào Việt Nam liên tục tăng tốc… đã mang về nguồn ngoại tệ lớn. Điều này giúp quy mô dự trữ ngoại hối của Việt Nam ngày càng tăng cao. Năm 2007, Việt Nam gia nhập WTO khiến thị trường chứng khoán bùng nổ, làn sóng đầu tư nước ngoài đổ vào Việt Nam. Đến cuối năm 2008, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu nổ ra, làn sóng đầu tư ngoại đảo chiều tại Việt Nam. Lần đầu tiên, NH Nhà nước công bố dự trữ ngoại hối 20,7 tỉ USD để trấn an nhà đầu tư. Với những đợt bán can thiệp thị trường, nguồn dự trữ ngoại hối cũng vơi dần, xuống còn 12,58 tỉ USD vào đầu năm 2011.

Những năm sau đó, dự trữ ngoại hối không ngừng tăng lên. Năm 2015 lên 37 tỉ USD, năm 2016 lên 41 tỉ USD; đến đầu năm 2022 đạt trên 109,9 tỉ USD, gấp 10 lần năm 2010 và gần 3 lần năm 2015, dự báo còn tiếp tục tăng cùng với quy mô của nền kinh tế. Nguồn ngoại tệ dồi dào đã giúp NH Nhà nước điều hành, quản lý, can thiệp thị trường kịp thời khi cần thiết; nhờ đó giữ ổn định thị trường ngoại hối suốt nhiều năm qua.

Cùng với tốc độ phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế, nền tài chính Việt Nam cũng không ngừng lớn mạnh, đóng góp quan trọng vào sự phát triển KT-XH của đất nước. Nếu như năm 1946, Quỹ độc lập có khoảng 20 triệu đồng Đông Dương thì đến năm 2024 tổng thu ngân sách đã vượt mốc 2,1 triệu tỉ đồng. Tỷ lệ thu ngân sách so với GDP duy trì ổn định ở mức 18 - 20% trong nhiều năm gần đây, thể hiện khả năng huy động nguồn lực hiệu quả mà không gây gánh nặng quá lớn cho nền kinh tế. Đặc biệt, an ninh tài chính quốc gia được giữ vững với mức bội chi, nợ công, nợ Chính phủ trong ngưỡng an toàn và trong tầm kiểm soát. Thị trường tài chính, trong đó phải kể đến thị trường chứng khoán đã phát triển mạnh mẽ và trở thành kênh huy động vốn quan trọng cho nền kinh tế. Giá trị vốn hóa thị trường đã đạt trên 90% GDP vào năm 2024, tăng gấp hàng chục lần so với thời điểm mới thành lập năm 2000.

Ông Lê Xuân Nghĩa, nguyên Vụ trưởng Vụ Chiến lược phát triển NH (NH Nhà nước), Phó chủ tịch Ủy ban giám sát tài chính quốc gia, phân tích: Dự trữ ngoại hối có 2 vai trò quan trọng là can thiệp thị trường ngoại hối và hỗ trợ giá trị tiền đồng, thu hút vốn đầu tư. Việt Nam áp dụng cơ chế tỷ giá hối đoái thả nổi có kiểm soát. Khi tỷ giá tăng nhanh thì bán ngoại tệ can thiệp kéo xuống, khi giá ngoại tệ giảm mạnh thì mua vào kéo tỷ giá lên. Tỷ giá còn có vai trò chống lạm phát, thông qua con đường xuất nhập khẩu. Tỷ giá lên thì giá thành sản phẩm hàng hóa, dịch vụ cũng lên và ngược lại. Đặc biệt, tỷ giá ổn định thì nhà đầu tư nước ngoài mới đổ vốn vào Việt Nam. 

"Dự trữ ngoại hối tạo thêm lòng tin cho nhà đầu tư nước ngoài. Vì vậy dự trữ ngoại hối được coi là bảo lãnh quốc gia cho đầu tư nước ngoài. Ngoài ra, khi Việt Nam tăng cường quan hệ đối ngoại, xuất khẩu hàng hóa dịch vụ thì đòi hỏi cơ chế tự do hóa tài khoản vãng lai, trong đó có điều kiện tiên quyết là tỷ giá ổn định, có thể đổi sang các đồng tiền khác một cách dễ dàng. Đồng thời, tự do tài khoản vốn, đầu tư, vay nợ nước ngoài cũng cần tỷ giá ổn định. Dự trữ ngoại hối còn đảm bảo trả nợ, vay và trả nợ quốc tế an toàn, tránh rủi ro về tỷ giá", ông Nghĩa nhấn mạnh.

Thực tế đã chứng minh không chỉ quỹ dự trữ gia tăng mà sự ổn định tỷ giá đã giúp Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn cho dòng vốn trên thế giới, nhất là những năm khủng hoảng đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu, xung đột quân sự, chiến tranh thương mại trên thế giới.

Mới nhất, Việt Nam được nêu tên trong Greenfield FDI Performance Index 2025, báo cáo thường niên do fDi Intelligence (thuộc Financial Times) biên soạn. Đây là bảng xếp hạng đo lường mức độ "hấp thụ" các dự án đầu tư mới (greenfield) của mỗi nền kinh tế so với quy mô GDP. Theo đó, Việt Nam ở hạng 17, xếp trên Malaysia (hạng 26) và Philippines (40); còn Singapore hạng 13. Số liệu của Cục Đầu tư nước ngoài cho biết, trong năm 2024, vốn thực hiện của các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) ước đạt khoảng 25,35 tỉ USD, tăng 9,4% so với năm trước đó, đánh dấu mức giải ngân cao nhất từ trước đến nay. Lũy kế đến ngày 31.12.2024, cả nước có 42.002 dự án FDI còn hiệu lực với tổng vốn đăng ký gần 502,8 tỉ USD, trong đó vốn thực hiện đạt gần 322,5 tỉ USD, tương đương 64,1% tổng vốn đầu tư đăng ký. 7 tháng năm 2025, bất chấp toàn cầu khó khăn, thu hút vốn ngoại vẫn là điểm sáng trên bức tranh kinh tế Việt Nam khi đạt 24,09 tỉ USD, tăng 27,3% so với cùng kỳ năm trước. Điều này cho thấy nhà đầu tư nước ngoài vẫn đặt niềm tin vào Việt Nam, trong đó có sự đóng góp lớn từ ổn định tỷ giá, ổn định môi trường vĩ mô.

Phát biểu tại lễ kỷ niệm 80 năm Ngày truyền thống ngành tài chính mới đây, Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng không khỏi tự hào: Từ những ngày đầu cách mạng, ngành tài chính đã cùng nhân dân "thắt lưng buộc bụng", gây dựng Quỹ độc lập, phát hành Giấy bạc Cụ Hồ đến thực hiện chính sách tài chính trong giai đoạn khắc phục hậu quả chiến tranh, từng bước phục hồi kinh tế. Cho đến nay, thu ngân sách đã đạt khoảng 2 triệu tỉ đồng, trong đó tỷ lệ chi đầu tư phát triển tăng lên 32%, bảo đảm nguồn lực cho đầu tư phát triển, hoàn thành mục tiêu 3.000 km đường bộ cao tốc và khoảng 1.700 km đường ven biển, vượt mục tiêu Đại hội Đảng lần thứ XIII đặt ra. Bội chi ngân sách chiếm khoảng 3,3 - 3,4%, nợ công khoảng 37% GDP; đảm bảo an toàn tài chính quốc gia, xếp hạng tín nhiệm quốc gia luôn ở mức triển vọng Ổn định.

Bên cạnh đó, khi nền kinh tế đối mặt với dịch bệnh, khó khăn, sự đồng hành của chính sách tài khóa càng nổi bật hơn bao giờ hết. Chính phủ thực hiện miễn, giảm, gia hạn khoảng 1,1 triệu tỉ đồng thuế, phí, tiền sử dụng đất… để hỗ trợ người dân, doanh nghiệp, nhất là trong giai đoạn Covid-19 và thúc đẩy sản xuất kinh doanh.