Hành trình đi tìm tên anh

16 liệt sĩ đã được trả lại tên là những bước đi đầu tiên cho một hành trình xây dựng Ngân hàng gien liệt sĩ chưa xác định được thông tin và thân nhân.

Món quà bất ngờ

Ông Nguyễn Cảnh Thiện (63 tuổi), ngụ xã Quỳnh Văn (thuộc H.Quỳnh Lưu cũ, Nghệ An), là một nông dân nghèo. Ông có người anh trai là liệt sĩ Nguyễn Cảnh Trị (sinh năm 1951), đi bộ đội năm 1972, sau 2 tuần cưới vợ, và hy sinh 1 năm sau đó. Gia đình chỉ nhận được giấy báo tử. Còn mộ phần của liệt sĩ ở đâu, gia đình nhiều năm cố gắng hỏi thăm đồng đội, nhưng không ai có thông tin.

Ông Thiện chia sẻ suốt 50 năm qua, kể từ khi đất nước thống nhất, gia đình chưa một lần dám mơ đến việc đi tìm mộ phần của anh trai. Nhưng rồi năm nay, ông Thiện nhận được thông báo đến cơ quan công an lấy mẫu xét nghiệm ADN để làm căn cứ tìm danh tính hài cốt liệt sĩ Nguyễn Cảnh Trị. Ban đầu, ông cũng băn khoăn vì nghĩ việc xét nghiệm ADN này rất tốn kém. Khi biết gia đình không phải trả phí, ông trút được một nỗi lo, nhưng vẫn chưa biết có cho ra được kết quả gì không!

Không ngờ, chỉ 1 tháng sau, ông được Công an tỉnh Nghệ An mời đến để nghe thông báo là đã xác định được danh tính và phần mộ của liệt sĩ Nguyễn Cảnh Trị. "Gia đình chúng tôi rất cảm động. Bao nhiêu năm muốn đi tìm nhưng không thể. Nay được nhà nước giúp đỡ xác định danh tính liệt sĩ, chúng tôi vô cùng biết ơn!", ông Thiện nói.

Tìm kiếm gần 50 năm

Liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội, sinh năm 1949 (quê ở xã Quảng Phúc, H.Ba Đồn, tỉnh Quảng Bình cũ) và nhập ngũ 1971, cấp bậc binh nhất. Giữa năm 1972, gia đình liệt sĩ nhận được ba lô của ông cùng giấy báo tử báo tin liệt sĩ đã hy sinh ngày 25.5.1972 tại mặt trận phía nam. Ngay sau ngày đất nước thống nhất, gia đình liệt sĩ đã bắt đầu hành trình tìm kiếm mộ phần.

Bà Nguyễn Thị Lan, em gái liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội, chia sẻ: "Kể từ khi nhận được tin anh Hội hy sinh, mẹ tôi khóc suốt. Mẹ cứ canh cánh nỗi buồn là anh nằm lạnh lẽo một mình trong rừng, không người ruột thịt hương khói cho anh. Trước khi mất, mẹ trăn trối là phải tìm được anh Hội, đưa anh về quê hương".

Sau khi mẹ mất, các anh chị em của liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội tiếp tục hành trình tìm kiếm. Ông Nguyễn Tiến Minh (nay đã 90 tuổi), anh trai của liệt sĩ, nhiều lần liên hệ các chương trình của Đài Tiếng nói VN, các tổ chức tìm kiếm hài cốt liệt sĩ với hy vọng tìm được thông tin về mộ em trai. Dường như không có nghĩa trang nào ở phía nam mà gia đình liệt sĩ chưa từng đặt chân tới. Rồi ông Minh già và lẫn, cháu trai của liệt sĩ (anh Nguyễn Thái Dương) đại diện gia đình tiếp nối công cuộc tìm kiếm. Năm 2020, gia đình đã tham gia một nhóm hơn 80 thân nhân liệt sĩ do Đội K20 tổ chức, cùng gửi mẫu tóc cho đội với hy vọng mong manh.

Nhưng suốt hàng chục năm trời, kết quả vẫn là con số không, gia đình tuyệt nhiên không tìm thấy dấu vết của liệt sĩ. Năm 2025, chương trình thu nhận mẫu ADN thân nhân liệt sĩ do Bộ Công an (với sự hỗ trợ của Công ty cổ phần GeneStory) được triển khai. Cơ quan công an đã liên hệ với em gái (bà Nguyễn Thị Lan) và anh trai (ông Nguyễn Tiến Minh) của liệt sĩ để thu mẫu ADN. Sau quá trình phân tích và đối chiếu gien tại phòng thí nghiệm, GeneStory đã cho ra kết quả: phần mộ vô danh tại một nghĩa trang chính là nơi yên nghỉ của liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội.

Những bước đi đầu tiên

Không chỉ riêng trường hợp liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội, nhiều trường hợp khác như liệt sĩ Lương Bá Nho (Yên Dũng, Bắc Giang cũ), liệt sĩ Nguyễn Văn Yên (Hưng Hà, Thái Bình cũ), liệt sĩ Nguyễn Xuân Đại (Gia Bình, Bắc Ninh cũ), Nguyễn Duy Thanh (Nam Đàn, Nghệ An)…, người thân các anh vẫn miệt mài hàng chục năm nay tìm kiếm phần mộ của các anh, nhưng vô vọng.

Vì vậy, năm 2025, khi tham gia vào chương trình thu nhận mẫu ADN của Bộ Công an, họ cũng đều chuẩn bị sẵn tâm thế chờ đợi trong sự nhẫn nại, như họ từng chờ đợi suốt hàng chục năm qua.

Anh Thành, cháu ruột liệt sĩ Nguyễn Duy Thanh (gọi liệt sĩ bằng cậu), nói: "Khi được mời đi lấy mẫu, chúng tôi chưa dám tin, vì từng chờ đợi quá lâu. Nhưng chỉ 1 tháng sau, chúng tôi được nhận kết quả, thật sự không biết nói sao cho hết niềm vui. Bao nhiêu công sức, bao nhiêu chờ đợi tưởng như vô vọng, thì hôm nay đã thành sự thật".

Theo TS Dương Ngọc Cường, Tổng giám đốc Công ty cổ phần GeneStory, sau gần 1 năm triển khai dự án xác định danh tính hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin tại VN (Ngân hàng gien liệt sĩ) cùng Bộ Công an, GeneStory đã xác định được danh tính của 16 liệt sĩ thông qua đối sánh ADN. Con số 16 tuy nhỏ so với khoảng nửa triệu hài cốt liệt sĩ chưa xác định được danh tính, nhưng là những bước đi đầu tiên cho một hành trình mà các nhà khoa học, các chuyên gia tin tưởng là sẽ về được đến đích.

Đây là một dự án tiếp tục giúp hàng trăm nghìn gia đình tìm lại tên người thân, tri ân mẹ VN anh hùng, giảm thiểu thời gian chờ và mất mẫu di truyền khi ADN của liệt sĩ bị phân hủy. Mục tiêu chính của dự án là xây dựng cơ sở dữ liệu thông tin liệt sĩ và xác định danh tính hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin bằng các phương pháp thực chứng hoặc giám định gien.

"Dự án Ngân hàng gien liệt sĩ chưa xác định được thông tin và thân nhân là bước đi cụ thể nhằm hiện thực hóa mục tiêu đến năm 2030 giám định ADN khoảng 20.000 hài cốt liệt sĩ; xác minh, kết luận danh tính 60% mộ liệt sĩ còn thiếu thông tin trong các nghĩa trang bằng phương pháp thực chứng", TS Cường nói.

Cuộc chạy đua với thời gian

Cũng theo TS Cường, quy mô dự kiến của dự án là thu nhận khoảng 1 triệu mẫu ADN thân nhân liệt sĩ để xét nghiệm miễn phí, ưu tiên các đối tượng dòng mẹ như mẹ, bà ngoại, bác, cậu, dì, anh chị em cùng mẹ. Dự án kết nối dữ liệu ADN với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, sử dụng công nghệ giải trình tự gien thế hệ mới (NGS) và trí tuệ nhân tạo (AI) để tăng hiệu quả phân tích.

Tuy nhiên, chiến tranh đã trôi qua khá lâu. Thời chiến, những ngôi mộ được an táng sơ sài, lại ở những vùng miền khí hậu khắc nghiệt (miền Trung, Tây nguyên hay chiến trường miền Nam), các bộ hài cốt bị phân hủy nhiều. Tìm được mẫu đã khó, phân tích để tách được ADN từ mẫu còn khó hơn. Mặt khác, các bà mẹ VN anh hùng hoặc thân nhân liệt sĩ cũng đã lớn tuổi, nếu không triển khai nhanh thì không còn mẫu thân nhân để lấy.