Hành trình 6 năm bùng nổ thanh toán không tiền mặt tại Việt Nam

Từ một lời kêu gọi hãy 'thử một lần', thanh toán không tiền mặt đã lặng lẽ đi qua hành trình 6 năm để trở thành phương thức thanh toán phổ biến nhất hiện nay.

6 năm trước, không nhiều người hình dung rằng một ngày nào đó, chiếc ví sẽ không còn cần tiền mặt. Khi đó, việc quét mã QR để trả tiền cà phê, đặt xe, mua sắm online vẫn còn là trải nghiệm lạ lẫm với phần lớn người tiêu dùng.

Nhưng hôm nay, với một chiếc điện thoại thông minh và tài khoản ngân hàng, người Việt có thể sống trọn một ngày mà không cần dùng đến tiền mặt.

Năm 2018, hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng mới xử lý khoảng 137 triệu giao dịch với giá trị đạt khoảng hơn 73 triệu tỉ đồng. Số lượng và giá trị giao dịch bình quân mà hệ thống xử lý tương ứng đạt trên 544.000 giao dịch/ngày và trên 289.000 tỉ đồng/ngày.

Năm 2019, lần đầu tiên Báo Tuổi Trẻ phối hợp cùng Vụ Thanh Toán, Vụ Truyền thông NHNN, Hiệp hội Thương mại điện tử và Napas tổ chức Ngày không tiền mặt 16-6. Khi đó lãnh đạo Ngân hàng Nhà nước nhận định thanh toán điện tử là xu thế chủ đạo, phát triển vô cùng nhanh nhưng cái khó là làm sao để những người chưa từng thanh toán điện tử bước qua được sự e ngại khi sử dụng phương thức thanh toán mới.

"Tôi cho rằng nếu họ đã sử dụng thanh toán điện tử một lần, thì chắc chắn sẽ không bao giờ muốn quay lại thanh toán bằng tiền mặt", ông Phạm Tiến Dũng, Phó thống đốc Ngân hàng Nhà nước - khi ấy là Vụ trưởng vụ Thanh toán nói.

Và quả thực, chỉ sau 6 năm, thanh toán không tiền mặt tại Việt Nam đã tăng trưởng hết sức ấn tượng.

Đến cuối năm 2024, tổng thanh toán không dùng tiền mặt đạt 17,7 tỉ giao dịch với giá trị 295 triệu tỉ đồng, tăng trưởng 56% về số lượng và 32% về giá trị so với cuối năm 2023, theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước.

Các ngân hàng cũng ghi nhận mức tăng trưởng ấn tượng của thanh toán không dùng tiền mặt. Tại HDBank, trong giai đoạn 2020-2025, số lượng giao dịch thanh toán chủ động không dùng tiền mặt tích lũy vượt 330 triệu giao dịch, tốc độ tăng trưởng số lượng giao dịch tích lũy từ cuối năm 2020 đến cuối tháng 5-2025 tăng gần 1.300% đồng thời ghi nhận tăng hơn 5,4 triệu tài khoản trong giai đoạn 2020 - 2025.

Cũng trong giai đoạn 2020 - 2025, số lượng giao dịch chủ động của khách hàng qua kênh số HDBank vượt 300 triệu giao dịch, giá trị giao dịch vượt mốc 5 triệu tỉ đồng. Từ cuối năm 2020 đến hiện tại, tốc độ tăng trưởng số lượng giao dịch tích lũy là hơn 1.500%, tốc độ tăng trưởng giá trị giao dịch tích lũy tăng hơn 100 lần.

Ông Nguyễn Hùng Long - phó tổng giám đốc NAPAS nói cách đây khoảng 7 năm thôi, không ai hình dung ra sẽ có một ngày ví sẽ không dùng để tiền mặt nữa. Vì với nhiều người, nhất là người trẻ, chỉ cần đi ra ngoài với điện thoại thông minh và tài khoản có số dư nhất định là sẽ ăn sáng, café, đi chợ, đi xe bus, metro, xem phim, mua hàng online…

Điều quan trọng là thanh toán bằng mã QR, điện thoại,… đã thay đổi hành vi tiêu dùng của người dân rất nhiều. 

Người dân có thể ngồi nhà để mua hàng online và thanh toán cũng online một cách dễ dàng. Thêm nữa, việc số hóa tài khoản, thực hiện thanh toán bằng QR, điện thoại di động đã tạo thuận lợi cho người dùng và góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển.

"Thực sự, thanh toán không tiền mặt ở Việt Nam đã bắt kịp với các nước trong khu vực châu Á như Trung Quốc… Thậm chí, nhìn ở góc độ nào đó, chúng ta còn đi trước các nước phát triển. Như ở châu Âu, hạ tầng thanh toán của nhiều nước chủ yếu vẫn bằng thẻ vật lý, tài khoản", ông Long nhận định.

Ông Phạm Anh Tuấn, vụ trưởng Vụ Thanh toán, Ngân hàng Nhà nước, cho biết thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) tăng trung bình 30-40%/năm.

Đặc biệt là thanh toán qua QR code, số lượng giao dịch hàng năm tăng trưởng trên 100%, như năm 2024 tăng 104% về mặt số lượng, còn trên 97% là về mặt giá trị.

Các con số trên cho thấy hầu hết người tiêu dùng đều có thói quen TTKDTM, đặc biệt là qua QR code khi mua bán hàng hóa, sử dụng dịch vụ.

Như vậy từ chỗ người dân còn e ngại với phương thức thanh toán điện tử, TTKDTM, thì đến nay phương thức thanh toán này đã trở nên phổ biến hơn bao giờ hết. Người dân mua ly cafe chỉ 15.000 đồng, hay ăn một dĩa bánh cuốn 25.000 đồng ở quán cóc lề đường vẫn được người bán khuyến khích lấy điện thoại quét mã QR thay vì trả tiền mặt vì nhanh, tiện và không phải thối tiền.

Gần đây, phương thức thanh toán này càng tiện hơn khi hàng loạt ngân hàng tặng người bán loa thanh toán nhằm giúp người bán hàng nhận thông báo giao dịch tức thì và chính xác bằng giọng nói mà không cần chụp màn hình hay kiểm tra thủ công.

Sacombank trong suốt 3 tháng qua, từ 1-3 đến 31-5, đã tặng cho người bán hàng là khách hàng cá nhân, hộ kinh doanh nhỏ lẻ, tiểu thương, chuỗi cửa hang loa thanh toán nếu doanh số giao dịch trong 3 tháng từ ngày đăng ký chương trình đạt tối thiểu 30 triệu đồng/tháng. Nhờ có loa thanh toán, việc bán hàng trở nên nhanh chóng, tiện lợi hơn, đồng thời đảm bảo giao dịch được ghi nhận chính xác trong tài khoản ngân hàng.

Trước đó Sacombank đã triển khai tính năng "chia sẻ báo có" trên ứng dụng Sacombank Pay, giúp khách hàng dễ dàng chia sẻ thông báo thay đổi số dư tài khoản thanh toán đến tối đa 5 người dùng khác nhau.

Tính năng này đặc biệt hữu ích trong việc quản lý dòng tiền kinh doanh của các chủ cửa hàng, quản lý tài chính nhóm hoặc chi tiêu gia đình. Hơn nữa, người dùng được linh hoạt lựa chọn phạm vi chia sẻ gồm chỉ tiền vào, tiền ra hoặc cả số dư tài khoản.

Ông Tuấn cho rằng trước đây, nếu chúng ta ra ngoài mà không mang tiền mặt theo thì không thể thanh toán được. Còn giai đoạn hiện nay và tương lai, tất cả các dịch vụ NH đều được cung cấp trên môi trường số. Điện thoại thông minh là phương tiện giao tiếp giữa khách hàng với NH, tổ chức cung ứng dịch vụ.

Rất nhiều công nghệ mới được áp dụng. Nhiều NH đã triển khai dịch vụ Apple Pay, Google pay… và thậm chí với đồng hồ thông minh thì chúng ta cũng có Gamin pay. Nên không chỉ điện thoại thông minh mà cả đồng hồ thông minh có thể thanh toán thông minh. Người dân rất thuận tiện khi thanh toán và được trải nghiệm những dịch vụ hiện đại.

Ông Nguyễn Hoàng Long của NAPAS cho biết khi đi metro tại TP.HCM, từ 14-2, hành khách có thể dùng thẻ nội địa NAPAS cũng như các thẻ quốc tế, ví điện tử để thanh toán khi di chuyển trên tuyến metro này.

Chỉ cần chạm thẻ NAPAS lên thiết bị kiểm soát tại cổng vào (tap-in) và sau khi kết thúc hành trình tại cổng ra (tap-out), hành khách đã hoàn tất giao dịch thanh toán cho chuyến đi đơn giản, nhanh chóng và rất thuận tiện.

"Khi mua một mớ rau ngoài chợ, khách hàng thanh toán bằng quét mã QR. Hay nhiều người trả tiền cốc cà phê thì cũng dùng điện thoại thông minh để quét. Như vậy, không có lý do gì chúng ta không thể áp dụng những hình thức thanh toán hiện đại và thuận tiện, an toàn trên hạ tầng giao thông công cộng, đặc biệt là metro" - ông Long nhấn mạnh.

Có một thực tế là cùng với việc tăng trưởng về thanh thanh toán không dùng tiền mặt, tội phạm mạng ngày càng gia tăng với diễn biến khó lường khi sử dụng cả trí tuệ nhân tạo, các công nghệ để ứng dụng vào các chiêu trò, lừa đảo.

Từ 1-7-2024, Ngân hàng Nhà nước đã ban hành Quyết định 2345 về xác thực sinh trắc học với các giao dịch lớn, từ 10 triệu đồng/lần hoặc 20 triệu đồng/ngày, áp dụng với khách hàng cá nhân. Tuy nhiên sau đó các tổ chức tội phạm công nghệ cao đã chuyển qua tài khoản tổ chức để lừa đảo.

Để ngăn chặn chiêu trò, thủ đoạn của tội phạm công nghệ cao, từ ngày 1-7 tới, doanh nghiệp sẽ không thể giao dịch online nếu chưa xác thực thông tin sinh trắc học của người đại diện hợp pháp. Đây là quy định của thông tư 17 năm 2024 của NHNN quy định việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán.

Sau thời gian này, trường hợp khách hàng chưa hoàn thành nội dung trên, ngân hàng sẽ tạm dừng cung cấp dịch vụ thanh toán/rút tiền tài khoản thanh toán bằng phương tiện điện tử để đảm bảo tuân thủ quy định của NHNN.

Với tài khoản của tổ chức, DN, ngân hàng cũng sẽ yêu cầu người đại diện hợp pháp của tổ chức trực tiếp đến ngân hàng để mở tài khoản. Không chấp nhận bất kỳ hình thức nào như ủy quyền cho người mang hồ sơ đến để mở tài khoản.

Ông Tuấn cho biết,  để góp phần ngăn ngừa tội phạm cao,  NHNN đang dự thảo thông tư mới, trong đó, một điểm rất mới là sẽ cấm sử dụng biệt danh trong mở tài khoản. Nên tài khoản phải là dãy số cụ thể. Bởi, việc cho mở tài khoản ngân hàng với biệt danh dễ gây hiểu lầm cho người chuyển tiền. Thời gian qua, NHNN nhận được nhiều khiếu nại của người dùng, sau khi chuyển nhầm qua biệt danh nên không đòi được tiền.