Hàn Quốc đã nuôi dưỡng các chaebol như thế nào?

Thông qua những ưu đãi về vốn, giảm thuế, trợ cấp nguyên liệu giá rẻ đến độc quyền các ngành chiến lược, chính phủ Hàn Quốc đã đưa các chaebol thành trụ cột của nền kinh tế quốc gia.

Khi bàn về nền kinh tế Hàn Quốc, GS Rhyu Sang Young của Đại học Yonsei nhận định: "Những tập đoàn chaebol và nền kinh tế Hàn Quốc không thể tách rời khỏi chính trị, văn hóa và lịch sử".

Ngược về lịch sử, đầu thập niên 1960, Hàn Quốc gần như đứng bên bờ vực bị liệt vào nhóm "quốc gia yếu kém": Chính trị bất ổn, kinh tế trì trệ, tỷ lệ tiết kiệm gần như bằng 0, đầu tư phụ thuộc hoàn toàn vào viện trợ quốc tế, xuất khẩu chỉ đóng góp 0,7% GDP.

Thế nhưng, từ giữa thập niên 1960, với chiến lược phát triển dựa vào các chaebol làm đầu tàu tăng trưởng, Hàn Quốc bước vào giai đoạn bứt phá ngoạn mục. Đến đầu thập niên 1970, tỷ trọng xuất khẩu đã tăng lên 20% GDP, đưa quốc gia từ chỗ lệ thuộc viện trợ thành "câu chuyện thần kỳ" của kinh tế châu Á.

Chính vì vậy, sự trỗi dậy của các chaebol đã trở thành một phần không thể tách rời trong câu chuyện phục hưng hậu chiến thường được ví như "Kỳ tích sông Hán" của đất nước này.

Các tập đoàn chaebol như Samsung đã trở thành biểu tượng của nền kinh tế Hàn Quốc. Ảnh: Koji Uema.

Các khoản vay ưu đãi để phát triển công nghiệp

"Chaebol" là từ ghép giữa chae (tài sản) và bol (gia tộc/nhóm). Đây là mô hình tập đoàn gia đình sở hữu hàng loạt công ty con hoạt động trong nhiều lĩnh vực.

Trước năm 1961, Hàn Quốc đã tồn tại nhiều doanh nghiệp gia đình, nhưng mô hình "liên minh nhà nước - doanh nghiệp" đặc thù chỉ thực sự hình thành dưới thời Tổng thống Park Chung Hee (1961-1979).

Ông Park lấy cảm hứng từ mô hình "zaibatsu" - các tập đoàn công nghiệp - tài chính hùng mạnh của Nhật Bản thời Minh Trị, song có một khác biệt then chốt: Zaibatsu sở hữu ngân hàng riêng làm nguồn vốn trung tâm, trong khi chaebol bị cấm nắm giữ ngân hàng.

Chính quyền ông Park đã quốc hữu hóa toàn bộ hệ thống ngân hàng, từ đó kiểm soát và điều tiết nguồn vốn khan hiếm vào các doanh nghiệp và những ngành mà nhà nước coi là trọng điểm chiến lược như thép, đóng tàu, hóa chất, điện tử tiêu dùng và ôtô.

Theo đó, chính phủ sẽ ưu tiên chaebol trong việc tiếp cận vay lãi suất thấp và bảo lãnh vay nước ngoài. Điều này giúp chaebol mở rộng nhanh chóng mà không lo rủi ro phá sản, vì ngân hàng sẽ cung cấp cứu trợ tài chính thay vì để các công ty thua lỗ đóng cửa.

Từ những năm 1960, trong Kế hoạch Kinh tế 5 năm đầu tiên, một số chaebol đã được bảo đảm vay để đầu tư vào công nghiệp nặng và hóa chất. Đến giai đoạn 1970-1980, chính sách được mở rộng liên tục, cung cấp khoản vay lãi suất thấp (thường dưới mức lạm phát), có thời điểm tỷ lệ nợ/vốn của chaebol vượt 400%, theo báo cáo từ Đại học Hàn Quốc.

Điển hình, Hyundai đã nhận được các hợp đồng từ chính phủ như xây dựng đường cao tốc Seoul - Busan và đóng tàu, cùng với khoản vay 60 triệu USD từ ngân hàng Anh do chính phủ bảo lãnh, để chuyển mình từ xây dựng sang công nghiệp nặng. Nhờ sự hỗ trợ của chính phủ, Hyndai đã nhận được hợp đồng xây dựng đường cao tốc Gyeongbu kết nối Seoul và Busan - mạng lưới giao thông hiện đại đầu tiên của Hàn Quốc. Ảnh: Hyundai. Tương tự, Samsung cũng được vay lãi suất thấp để đa dạng hóa từ dệt may sang điện tử. Đến năm 1999, tỷ lệ nợ/vốn của Samsung là 194%, nhưng nhờ hỗ trợ này, công ty xây dựng nhà máy bán dẫn đầu tiên năm 1983, dẫn dắt thị trường toàn cầu. Trong khi đó, SK đã xây dựng nhà máy lọc dầu đầu tiên năm 1969 với sự bảo lãnh của chính phủ, chính thức mở rộng từ dệt may sang hóa chất và dầu mỏ. Sau khủng hoảng 1997, chính phủ Hàn Quốc yêu cầu giảm nợ xuống dưới 200% để đảm bảo an toàn tài chính. Miễn giảm thuế, hỗ trợ xuất nhập khẩu Ngoài hỗ trợ vốn, những năm 1960-1970, các chaebol còn được nhận trợ cấp để tiếp cận nguyên liệu nhập khẩu giá rẻ và miễn thuế cho đầu tư mới. Đến những năm 1980, các chính sách chuyển hướng sang tập trung hướng dẫn và hỗ trợ các ngành cụ thể như công nghệ cao, mở đường cho sự đa dạng hóa đồng bộ của các chaebol. Samsung là một ví dụ điển hình. Ban đầu, tập đoàn này nhận trợ cấp để nhập nguyên liệu rẻ cho ngành đường và dệt may - bước đệm tích lũy vốn để sau đó tiến vào lĩnh vực điện tử. Đến thập niên 1980, Samsung tiếp tục được hỗ trợ nghiên cứu bán dẫn, mở đường trở thành nhà sản xuất chip hàng đầu thế giới. Hyundai cũng được hưởng lợi từ các chính sách miễn thuế cho ngành ôtô và đóng tàu. Năm 1967, dự án nhà máy ôtô đầu tiên của hãng được miễn thuế nhập khẩu máy móc. 9 năm sau, nhờ trợ cấp xuất khẩu, chiếc Pony - mẫu xe nội địa đầu tiên - đã ra mắt thị trường quốc tế, khởi đầu cho làn sóng bùng nổ toàn cầu của ôtô Hàn Quốc.Trong lĩnh vực hóa chất, SK nhận hỗ trợ lớn để xây dựng nhà máy polyester đầu tiên năm 1969, bao gồm miễn thuế nguyên liệu nhập khẩu, từ đó mở rộng sang năng lượng và các ngành công nghiệp mới.Công nhân làm việc trong nhà máy của Hyundai Motor tại Hàn Quốc khi sản xuất chiếc xe Pony đầu tiên năm 1976 và với những chiếc xe trong năm 2016. Ảnh: Hyundai, Reuters. Không chỉ dừng ở ưu đãi tài chính, chính phủ còn cho phép các chaebol độc quyền trong các ngành chiến lược, song kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo phù hợp mục tiêu phát triển quốc gia. Đồng thời, thị trường nội địa cũng được bảo vệ bằng hàng rào thuế quan, hạn chế nhập khẩu để giảm cạnh tranh từ nước ngoài, trong khi xuất khẩu được thúc đẩy bằng chính sách tỷ giá hối đoái thấp và hệ thống hạn ngạch hiệu suất, buộc các doanh nghiệp phải đạt chỉ tiêu xuất khẩu mới được tiếp tục nhận ưu đãi. Câu chuyện của Samsung minh họa rõ điều này. Sau khi độc quyền thị trường đường nội địa thập niên 1960 nhờ chính sách "thay thế nhập khẩu", ông lớn này còn được hưởng tỷ giá ưu đãi để thúc đẩy xuất khẩu điện tử, đạt mốc doanh thu 10 tỷ USD từ xuất khẩu vào năm 1980. Ngoài ra, chính sách bảo hộ tuyệt đối trong ngành ôtô nội địa với lệnh cấm nhập khẩu xe ngoại của chính phủ đã giúp Hyundai nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường trong nước trước khi vươn ra quốc tế. Nhờ được hỗ trợ hạn ngạch xuất khẩu, Hyundai đã đạt thặng dư thương mại với sản phẩm ôtô từ năm 1986 và xây dựng nhà máy đầu tiên ở Canada năm 1989. Với SK, chính sách tỷ giá thấp giúp đẩy mạnh xuất khẩu hóa chất, đưa doanh số vượt 1 tỷ USD vào năm 1985 và tiến hành các thương vụ mua lại tại Mỹ. Ba thập kỷ vươn ra toàn cầu Nhờ chính sách ưu đãi mạnh mẽ của chính phủ, các chaebol chỉ mất khoảng 30 năm để chuyển mình từ doanh nghiệp thuần nội địa thành những tập đoàn mang tầm vóc toàn cầu. Dù khởi nguồn từ năm 1938, Samsung chỉ bắt đầu đa dạng hóa sang lĩnh vực điện tử từ thập niên 1970, rồi tăng tốc mở rộng ra thế giới trong thập niên 1980, đánh dấu bằng việc xây dựng nhà máy tại Mỹ năm 1984. Chỉ trong 2-3 thập kỷ, Samsung đã vươn lên thành biểu tượng toàn cầu trong các lĩnh vực chip bán dẫn, TV và điện thoại thông minh. Trong khi đó, Hyundai - thành lập năm 1947 với ngành nghề ban đầu là xây dựng - chỉ mất chưa đến 20 năm để đưa những chiếc ôtô của mình vượt đại dương, trở thành thương hiệu xe hơi được biết đến trên khắp thế giới. Từ bước ngoặt lấn sân sang ôtô năm 1967, Hyundai xuất khẩu mẫu Pony đầu tiên vào năm 1976 và chỉ một thập kỷ sau, vào năm 1986, đã chính thức đưa mẫu Excel vào thị trường Mỹ. Các lãnh đạo của 5 tập đoàn lớn nhất Hàn Quốc trong một cuộc họp tại Nhật Bản năm 2023 từ trái sang phải: Shin Dong Bin (Lotte), Koo Kwang Mo (LG), Euisun Chung (Hyundai), Chey Tae Won (SK) và Lee Jae Yong (Samsung). Ảnh: Yonhaps. Tuy nhiên, sau cuộc khủng hoảng tài chính châu Á năm 1997, Chính phủ đã can thiệp để tái cấu trúc các chaebol, siết chặt kỷ luật tài chính và giảm xung đột lợi ích. Chaebol vẫn giữ vai trò đầu tàu kinh tế, nhưng vận hành trong khuôn khổ minh bạch và nghiêm ngặt hơn. Những năm gần đây, bên cạnh "ngũ đại" tập đoàn, Hàn Quốc cũng chứng kiến sự trỗi dậy của lớp doanh nghiệp tầm trung độc lập. Tiêu biểu là Appeal Telecom - do cựu nhân viên Samsung, ông Lee Ga Hyoung, sáng lập - hiện vươn lên dẫn đầu thị trường sản xuất và kinh doanh điện thoại di động. Tri Thức - Znews giới thiệu độc giả Tủ sách kiến thức kinh tế với đa dạng cuốn sách, câu chuyện trong lĩnh vực kinh doanh, kinh tế. Những cuốn sách, câu chuyện trong Tủ sách không đơn thuần là những tác phẩm của tri thức mà còn chứa đựng bí quyết, kinh nghiệm quý báu từ các tác giả, nhà quản lý có uy tín và kinh nghiệm lâu năm trong ngành.

Đọc sách không chỉ giúp tiếp cận những kiến thức mới mà còn giúp mở rộng tầm nhìn và phát triển bản thân. Tủ sách kiến thức kinh tế mong muốn lan tỏa tri thức trong lĩnh vực kinh doanh, đồng thời phát triển văn hóa đọc cho người Việt.