Giáo dục sư phạm để thích ứng, đổi mới và lãnh đạo sự thay đổi

GS-TS Huỳnh Văn Sơn, Hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, cho rằng người thầy có vai trò không thể thay thế trong bối cảnh công nghệ phát triển như vũ bão, bởi công nghệ có hiện đại đến đâu thì tình yêu, sự tận tâm và trái tim của người thầy vẫn là yếu tố cốt lõi tạo nên những thế hệ học sinh tài năng và nhân cách.

Người thầy phải có khả năng học suốt đời

Thưa GS, trong bối cảnh công nghệ phát triển mạnh mẽ hiện nay, ông đánh giá thế nào về những thay đổi trong yêu cầu đối với nghề giáo?

GS-TS Huỳnh Văn Sơn: Trước đây, người thầy được xem là "kho tri thức sống", là người nắm giữ, truyền đạt và định hướng cho học trò những giá trị căn bản của nhân loại. Nhưng hôm nay, khi tri thức được lưu trữ và lan tỏa bằng hàng tỉ cú nhấp chuột, vai trò của người thầy không còn chỉ là truyền đạt nữa, mà trở thành người định hướng, gợi mở, khơi dậy năng lực tự học và nhân cách cũng như bản lĩnh và cả sự tự chủ, chịu trách nhiệm của học trò.

Chúng ta không thể phủ nhận trí tuệ nhân tạo (AI) có thể thông minh hơn con người trong xử lý dữ liệu, nhưng không thể thay thế con người trong việc cảm hóa, nuôi dưỡng và đánh thức tâm hồn. Người thầy của thời đại mới phải là người biết dùng công nghệ như một trợ lý thông minh, còn trái tim vẫn phải dẫn đường và soi lối. Gần đây, tôi và một số sinh viên sư phạm đã cùng chia sẻ và thống nhất: "Không sợ AI giỏi, chỉ sợ người thầy quên đi giá trị con người trong dạy học". Bởi lẽ, dù thế giới có thay đổi đến đâu, nghề giáo vẫn là nghề của con người, vì con người và cho con người. Tâm bạn sử dụng AI thế nào, sản phẩm sẽ như thế ấy; tài bạn sử dụng AI thế nào thì cốt cách của cái tài ấy hiển hiện ngay…

Ở một góc độ khác, công nghệ khiến yêu cầu của nghề giáo thay đổi không chỉ về tri thức số, mà còn về năng lực cảm xúc, năng lực thích ứng, khả năng tư duy phản biện và giao tiếp liên văn hóa. Bối cảnh này buộc người thầy phải có khả năng học suốt đời, linh hoạt trong phương pháp, biết cách truyền cảm hứng trong không gian ảo, biết "kết nối" học sinh (HS) trong thế giới thật bằng năng lượng tích cực và niềm tin giáo dục. Truyền cảm hứng, khơi đường có trách nhiệm, dùng lương tâm và rung cảm để sống và làm việc… là những điều mãi trân quý khi làm nghề.

Những yêu cầu sống còn của nghề giáo hiện nay

Theo GS đâu là năng lực cốt lõi mà một giáo viên (GV) thời kỳ mới cần có để đáp ứng yêu cầu của giáo dục hiện đại?

Nhìn vào bản chất, GV là những người "sản xuất ra" nguồn nhân lực cho tất cả các ngành nghề khác. Nếu "máy cái" hỏng, sản phẩm đầu ra, tức là con người xã hội, sẽ bị ảnh hưởng. Do đó, việc định hình năng lực cốt lõi của GV thời kỳ mới là nhiệm vụ mang tầm chiến lược và rất cần thiết. Khó có thể bao quát hay lựa chọn bởi năng lực là một tổ hợp nhưng có thể chọn một số nhóm năng lực mà người GV trong thời đại AI cần ưu tiên.

Thứ nhất là năng lực công nghệ và chuyển đổi số. Bởi ta không thể dạy học bằng cách cũ trong môi trường học tập mới. GV phải hiểu, sử dụng và tích hợp công nghệ một cách chủ động, từ việc thiết kế bài giảng trực tuyến, ứng dụng AI trong đánh giá - phản hồi, đến việc sử dụng dữ liệu học tập để phân tích năng lực HS. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn là biết kiểm soát công nghệ, không bị công nghệ dẫn dắt.

Thứ hai là năng lực cảm xúc và ứng xử nhân văn. Đây là điều mà máy móc không bao giờ thay thế được. Một lời khích lệ, một ánh nhìn, một sự hỗ trợ giản đơn hay chỉ là sự thấu cảm đúng lúc có thể thay đổi cả cuộc đời HS. GV cần năng lực lắng nghe, thấu hiểu, đồng cảm và giáo dục bằng cả trái tim bởi đó là công cụ có giá trị đặc biệt.

Thứ ba là năng lực sáng tạo và tư duy phản biện. GV không thể dạy trò tư duy sáng tạo nếu bản thân thầy thiếu sáng tạo. Thầy cô cần học cách thiết kế trải nghiệm học tập, chứ không chỉ truyền tải nội dung. Mỗi tiết học phải là một hành trình khám phá chứ không chỉ là một bài kiểm tra. Phản biện có kỹ thuật, có điểm đến; phản biện hướng đến cái mới mang tính sáng tạo là điều rất đáng quý.

Thứ tư là năng lực hội nhập và năng lực học tập suốt đời. Trong thế giới phẳng, tri thức thay đổi nhanh hơn bao giờ hết. Thầy cô không thể chỉ dạy những gì mình biết, mà còn phải biết cách học để dạy cái mới. Học để thích ứng, học để nâng cấp chính mình, đó là yêu cầu sống còn của nghề giáo hiện nay.

Cuối cùng, cốt lõi nhất vẫn là năng lực yêu nghề và niềm tin vào giá trị giáo dục. Một GV có thể giỏi công nghệ, thành thạo kỹ năng, nhưng nếu thiếu tình yêu, thiếu sự tận tụy, họ sẽ khó truyền được ngọn lửa khám phá tri thức. Công nghệ chỉ là công cụ, con tim mới là "bản quyền" đích thực của người thầy.

"GIáo Dục Thông Minh" Không Thể Chỉ Là "Giáo Dục Bằng Máy"

Để đạt được mục tiêu trên, công tác đào tạo GV hiện nay của nhà trường đang chú trọng vào những yếu tố gì, có gì khác biệt so với trước đây?

Có thể nói ngắn gọn rằng giáo dục sư phạm hôm nay không chỉ dạy để ra nghề, mà dạy để thích ứng, đổi mới và lãnh đạo sự thay đổi. Đây là điều mà lãnh đạo ngành giáo dục đã rất quan tâm suốt thời gian qua. Riêng Trường ĐH Sư phạm TP.HCM đang triển khai nhiều đổi mới toàn diện, từ triết lý đào tạo đến cách vận hành chương trình. Chương trình đào tạo tập trung vào kiến thức chuyên môn và nghiệp vụ sư phạm kết nối với mô hình đào tạo mở - thích ứng nhanh - tích hợp công nghệ. Chúng tôi chú trọng 3 yếu tố:

Thứ nhất là đào tạo theo năng lực. Sinh viên không chỉ "biết dạy", mà phải "dạy được" và hơn thế là "dạy hay, dạy sáng tạo". Tất cả chương trình đều được xây dựng theo chuẩn năng lực đầu ra, có hệ thống đánh giá thực chứng.

Thứ hai là phát triển năng lực công nghệ số. Từ năm 2023, trường đã xây dựng chuẩn đầu ra về năng lực số và công nghệ số trải đều dọc và ngang trong chương trình. Bên cạnh các học phần về tin học cơ bản, tin học ứng dụng, việc tích hợp học phần giáo dục kỹ năng số và các mô-đun về ứng dụng AI trong giáo dục, phân tích dữ liệu học tập, thiết kế bài học số và triển khai đánh giá có ứng dụng AI… là những bước đi liên tục.

Thứ ba là bồi dưỡng phẩm chất nhân văn. Trường sư phạm không thể chỉ dạy "công nghệ dạy học", mà còn phải dạy "nghệ thuật làm người" một cách song hành, bổ trợ. Các hoạt động trải nghiệm, thiện nguyện, tham vấn tâm lý, hỗ trợ cộng đồng đều được triển khai thường xuyên, vì chúng tôi tin rằng một người thầy hạnh phúc mới có thể tạo ra lớp học hạnh phúc.

Nói vậy để thấy sự khác biệt lớn nhất tựu trung ở cách nhìn người học: không phải là người tiếp nhận tri thức, mà là người đồng kiến tạo tri thức. Sinh viên được khuyến khích sáng tạo, phản biện, và chia sẻ, tương tác để trưởng thành.

Việc kết hợp giữa công nghệ và yếu tố con người trong dạy học được cân bằng như thế nào?

Chúng tôi hiểu rằng "giáo dục thông minh" không thể chỉ là "giáo dục bằng máy". Bởi nếu chỉ có máy, sẽ mất người; mà nếu chỉ có người, sẽ tụt lại phía sau. Vấn đề là phải cân bằng giữa công nghệ và "nhân tính".

Về mặt chương trình, trường đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ, như tích hợp công nghệ trong toàn bộ các học phần cũng như đảm bảo chuẩn đầu ra, sinh viên được tiếp cận các nền tảng học tập thông minh, ứng dụng AI để xây dựng kế hoạch bài dạy, phân tích dữ liệu lớp học, xây dựng hồ sơ năng lực HS.

Trải nghiệm phòng học mô phỏng - thực tế ảo, sinh viên được trải nghiệm trong không gian mô phỏng lớp học với một số công nghệ ban đầu về thực tế ảo. Phát triển năng lực an toàn số và đạo đức số: Người thầy không chỉ cần kỹ năng, mà còn cần có trách nhiệm khi sử dụng công nghệ. Việc dạy học bằng AI phải đi cùng nhận thức về bản quyền, sự thật, đạo đức nghề nghiệp.

Song song đó, chúng tôi không quên giữ "phần người" trong giáo dục. Công nghệ có thể hỗ trợ đánh giá nhanh, nhưng chỉ trái tim người thầy mới nhận ra cảm xúc, tâm trạng của học trò. Công nghệ có thể dự đoán xu hướng học tập, nhưng chỉ thầy cô mới hiểu nguyên nhân sâu xa của một ánh mắt lặng lẽ hay một nụ cười lắng đọng.

Trong mọi nỗ lực đổi mới, chúng tôi luôn tâm niệm: Công nghệ chỉ có ý nghĩa khi giúp con người trở nên nhân văn hơn, nhất là với người học để trồng người.