Giáo dục đại học từ mô hình 3H đến nH

Trong kỷ nguyên mà tuổi thọ con người chạm mốc 100 tuổi, mô hình giáo dục đại học truyền thống đứng trước những thách thức và cơ hội tái cấu trúc sâu sắc.

Cách đây hơn 150 năm, tuổi thọ trung bình của nhân loại chỉ vào khoảng 35-40 tuổi. Nhưng ngày nay con số này đã tăng gần gấp đôi, lên hơn 73 tuổi, thậm chí tại nhiều quốc gia phát triển đã vượt ngưỡng 83 tuổi. 

Với sự tiến bộ không ngừng của y học, công nghệ và điều kiện sống, viễn cảnh sống tới 100 tuổi đang trở nên khả thi hơn bao giờ hết.

Mô hình 3H chỉ còn là di sản

Trong khi con người sống lâu hơn, làm việc lâu hơn, thậm chí chuyển nghề nhiều lần trong cuộc đời thì hệ thống giáo dục đại học vẫn vận hành theo mô hình cũ kỹ của thế kỷ 20, tạm gọi là mô hình 3H: Học (từ 18-22 tuổi), Hành (làm việc 30-40 năm), Hưu (nghỉ ngơi từ 60-65 tuổi đến cuối đời). 

Mô hình này ra đời khi tuổi thọ con người còn ngắn, thị trường lao động ổn định, công nghệ phát triển chậm, kỹ năng học được có thể dùng suốt sự nghiệp.

Ngày nay khi tuổi thọ có thể chạm 100 năm và chu kỳ công nghệ thay đổi chóng mặt chỉ sau vài năm, con người không thể chỉ học một lần cho cả đời. Một người trẻ 22 tuổi tốt nghiệp hôm nay có thể phải đối mặt với 3-5 lần chuyển nghề, hàng chục lần thay đổi kỹ năng trong suốt 70-80 năm còn lại.

Từ thực tế đó, một mô hình mới đang hình thành: nH - cuộc đời học tập nhiều chương, trong đó chữ "H" đại diện cho những lần học lặp lại xuyên suốt cuộc đời.

Thay vì chỉ học để khởi đầu nghề nghiệp, con người cần tiếp tục học để thăng tiến, chuyển hướng, làm cố vấn hay tái định hình cuộc đời khi về già. Giáo dục không còn là giai đoạn ngắn hạn mà trở thành quá trình liên tục tái tạo năng lực bản thân trong thế giới đầy biến động.

Công nghệ đang trở thành chất xúc tác mạnh mẽ cho xu thế này. Những "trợ lý học tập" thông minh ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn có thể đồng hành suốt đời với mỗi người, tư vấn lộ trình học, nhắc nhở luyện tập, cập nhật kỹ năng mới cần thiết cho công việc và cuộc sống.

Từ học một lần sang học suốt đời

Mô hình cử nhân bốn năm toàn thời gian, vốn ra đời từ thế kỷ 19, đang bộc lộ những hạn chế khi đứng trước yêu cầu đổi mới. Sinh viên trẻ ngày càng cảm thấy xa rời thực tiễn với các chương trình nặng lý thuyết, ít linh hoạt, thiếu gắn kết với thị trường lao động vốn đòi hỏi kỹ năng mới chỉ sau mỗi 3-5 năm.

Nhiều trường đại học tiên tiến trên thế giới đã chuyển sang hệ thống bằng cấp xếp chồng (stackable degrees). Thay vì buộc người học hoàn tất chương trình dài hạn liên tục, sinh viên có thể tích lũy tín chỉ từ các mô đun rời rạc, sau đó ghép lại thành bằng cấp khi đủ điều kiện.

Song song đó, các chứng chỉ ngắn hạn, các khóa học trực tuyến, mô hình đào tạo lồng ghép với công việc ngày càng được các doanh nghiệp công nhận. Người học có thể học từng phần nhỏ, tích lũy kỹ năng theo nhu cầu công việc thực tế mà không cần ngắt quãng sự nghiệp.

Những thay đổi này đòi hỏi các trường đại học phải tái cấu trúc sâu rộng: chuyển từ chương trình cố định sang lộ trình học linh hoạt, cá nhân hóa: giảng viên không chỉ là người giảng dạy mà trở thành người hướng dẫn, khuyến khích sinh viên tự học, phản biện và sáng tạo; thay bằng cấp "một lần" bằng các hệ thống chứng chỉ tích lũy có thể ghép nối theo từng giai đoạn sự nghiệp; kết hợp chặt chẽ giữa học và làm, giữa giảng đường và thực tiễn công việc; phát triển mạnh các kỹ năng thế kỷ 21 như tư duy phản biện, hợp tác, sáng tạo, khả năng phục hồi trước biến động - những năng lực mà máy móc khó thay thế; đưa tính nhân văn và liên ngành vào giáo dục kỹ thuật, giúp người học không chỉ giỏi kỹ năng mà còn có tư duy tổng thể trước các vấn đề xã hội phức tạp.

Mô hình đại học phải trở thành nền tảng học tập linh hoạt cho nhiều thế hệ, nơi người học có thể quay lại học ở bất kỳ giai đoạn nào trong cuộc đời - từ 20 đến 60 tuổi, thậm chí cao hơn.

Giáo dục đại học không thể tiếp tục hoạt động như thể con người chỉ sống 60 năm và sự nghiệp chỉ kéo dài 30 năm. Trong một thế giới sống lâu hơn, biến động mạnh hơn, học tập sẽ trở thành năng lực cốt lõi và quyền cơ bản suốt đời của mỗi người.

Việc chuyển từ mô hình 3H sang nH không chỉ là yêu cầu thích ứng mà còn là cơ hội lịch sử để tái tạo lại toàn bộ hệ thống giáo dục đại học, biến nó thành động lực phát triển bền vững, bao trùm và nhân văn cho thế kỷ 21.

Nếu chậm trễ, giáo dục đại học có thể trở thành lực cản của đổi mới xã hội. Nhưng nếu cải tổ đúng hướng, nó sẽ trở thành nền tảng cho một xã hội học tập suốt đời, nơi mỗi con người đều có thể kiến tạo một cuộc đời phong phú, nhiều chương, đầy ý nghĩa - ngay cả khi sống tới 100 tuổi.