Giải mã bức tranh trên tấm đeo ngực bằng đồng Đông Sơn

Một tấm đeo ngực bằng đồng có chạm khắc trên đó bức tranh cách nay khoảng trên dưới 2.000 năm, hiện thuộc sưu tập Kiều Quang Chẩn (ở California, Mỹ) có nhiều thông tin rất hay cần được giải mã.

Trong bài một nghiên cứu mới đây, TS Nguyễn Việt (Giám đốc Trung tâm tiền sử Đông Nam Á) cho rằng, tấm đeo ngực bằng đồng có chạm khắc trên đó một bức tranh cách nay khoảng trên dưới 2.000 năm Đông Sơn là một điển hình với những hình trang trí tâm linh, được chạm chìm theo phong cách Hán.

Theo tư liệu của TS Nguyễn Việt công bố gần đây, tấm đeo ngực có hai loại là hình vuông và hình chữ nhật. Các tấm đeo ngực này đều có độ dày như nhau, thường trên dưới 1 mm với một mặt trang trí quay ra ngoài, mặt kia để trơn. Loại hình vuông đều được trang trí cân đối theo bốn cạnh. Chiếc lớn nhất được biết có chiều dài mỗi cạnh 25 cm, chiếc nhỏ nhất khoảng 10 cm. Đa số có kích thước mỗi cạnh trong khoảng 16 - 18 cm. Ở giữa các tấm hình vuông thường là họa tiết hình chữ X gồm hai chữ C quay lưng vào nhau rất giống hoa văn thêu của người Mông. Bốn cạnh thường là 4 chiếc thuyền đáy cong vào giữa những người ngồi chèo và các chiến binh hóa trang. Nhìn chung là rất hiếm thấy những kiểu trang trí ngoại lệ.

Kiểu hình chữ nhật từng được khảo cổ học phát hiện từ những năm 1960 ở Lật Phương, Đường Cổ (Phú Xuyên, Hà Nội). Kích thước khá đồng nhất, dài khoảng trên dưới 30 cm, rộng 8 - 10 cm. Có hai loại đề tài trang trí. Một là: Băng hình người hóa trang chèo thuyền. Hai là: Băng rước lễ vật, gồm những người bám đuôi nhau tay cầm vũ khí cùng những người bưng lễ khí và lễ vật.

Nhận thấy đây là vấn đề rất cần được làm rõ để chúng ta hiểu hơn về thời Đông Sơn bị nhà Hán đô hộ - cùng với tư tưởng của người đương thời được thể hiện trong bức tranh trên tấm đeo ngực - nên người viết bài này đã nhanh chóng tìm hiểu.

CHẾ TÁC THỜI KỲ NHÀ NƯỚC SƠ KHAI VĂN LANG - ÂU LẠC

Qua xem xét, tôi nhận thấy bức tranh trên tấm đeo ngực này có nội dung không phải là tâm linh, mà là đặc tả về một cảnh diễu võ dương oai, phô trương thanh thế và còn mang màu sắc "chính trị". Bắt đầu từ trái qua là một người với trang phục váy xòe, ngắn, hai chân đứng trên một con rồng, còn hai tay dang ra hai bên và mỗi tay đang nắm cổ một con chim, trong đó chim bên tay phải được biểu đạt với tư thế buông xuôi và có lẽ đã chết, chim còn lại trông như đang gồng mình giãy chết.

Tiếp đến là một con hổ trong tư thế đứng bằng hai chân sau, vặn mình với hai chân trước dang ra như sẵn sàng vả những cái tát trời giáng. Cuối cùng, sát với khung tranh có một người đang múa võ. Ngoài ra, còn một vài con rồng đang bay ở trên và dưới đang gầm gừ trông như đang cổ vũ cho hành động của người đang giết hai con chim.

Có lẽ vấn đề chính ở đây là biểu đạt về hình người giết chim, nếu xét về hành động cưỡi rồng mà chỉ để bắt giết hai con chim thì thật là vô lý và vô nghĩa, không đúng với ý tưởng của người sáng tạo nội dung bức tranh. Vậy, chim ở bức tranh này chắc chắn là phải đại diện, tượng trưng cho một thế lực đối lập với người đang giết chúng là đại diện. Như vậy, chim ở đây tượng trưng cho gì? Người giết chim là thế lực nào? Chủ nhân của tấm che ngực này là ai?

Tôi đồng quan điểm với TS Nguyễn Việt là tấm đeo ngực này của văn hóa Đông Sơn điển hình, nhưng với kỹ thuật chạm chìm lại thuộc về phong cách Hán. Hơn nữa tôi còn nhận thấy mô típ rồng và kiểu của váy người giết chim đang mặc cũng không phải của Đông Sơn mà thuộc phong cách Hán. Những yếu tố này đã chỉ ra tấm che ngực nêu trên thuộc dòng đồ mà các nhà nghiên cứu hay gọi là Đông Sơn muộn, hay là đồ Hán - Việt, tức là nó được chế tác vào thời kỳ nhà nước sơ khai Văn Lang - Âu Lạc của nền văn hóa Đông Sơn đã bị nhà Hán đô hộ.

Về chim ở nền văn hóa Đông Sơn, như chúng ta đã biết, việc tìm thấy cây vũ trụ bằng đồng có chim đậu (xem bài Cây vũ trụ của nền văn hóa Đông Sơn trên trống đồng, Báo Thanh Niên đăng ngày 8.9.2024), cùng với rất nhiều bằng chứng như chim đậu trên nóc nhà sàn linh thiêng, trên thuyền chiến… Tất cả đã cho biết chim là biểu trưng cho hồn người và cả linh hồn tổ tiên của người Đông Sơn.

Như vậy, cảnh người cưỡi rồng bắt giết chim trong bức tranh nêu trên, đó là thâm ý của người sáng tạo nội dung, và tác giả này là một người Hán có địa vị trong xã hội? Từ đó, bí ẩn về tấm đeo ngực vẫn đang cần phải được tiếp tục giải mã.