Facebook, TikTok,... ngày càng tệ bạc với người dùng?

Trong cuốn sách mới "Enshittification", nhà phê bình công nghệ Cory Doctorow đi sâu lý giải sự xuống cấp về chất lượng và trải nghiệm người dùng của các nền tảng công nghệ.

Minh họa: Financial Times.

Theo The New Yorker, Enshittification là thuật ngữ được Cory Doctorow nêu lên vào năm 2022 để mô tả hiện tượng các nền tảng trực tuyến tối đa hóa lợi nhuận và làm suy giảm trải nghiệm người dùng.

Google Tìm kiếm đã trở nên enshittification khi hiển thị hàng loạt quảng cáo và liên kết sản phẩm thay vì cung cấp trang web người dùng đang tìm kiếm. TikTok đã trở nên enshittification khi điều hướng người dùng đến một số dạng video nhất định để chúng trở nên lan truyền, trong khi làm “chìm” nhiều video của những người sáng tạo có thể có giá trị khác.

Twitter (X) được cho là sẽ sớm trở nên suy thoái khi đang chuyển sang chủ nghĩa cực đoan kiểu Musk và tưởng thưởng cho những tài khoản chuyên gây hài thay vì mang đến những thông tin chính thống. Spotify, iPhone, phần mềm Adobe, email… cũng đang ghi nhận sự suy giảm đáng kể trải nghiệm người dùng.

Chiến lược tìm kiếm lợi nhuận của giới công nghệ

Đâu là lời giải thích cho hiện tượng trên khi về mặt kỹ thuật, công nghệ đang không ngừng cải thiện và phát triển. Nghịch lý này đã được minh chứng rõ ràng trong một vụ bê bối ở thung lũng Silicon vào năm 2017, khi một công ty tên là Juicero đã huy động được hơn một trăm triệu USD chỉ để chế tạo một chiếc máy ép nước trái cây mà thậm chí còn không hiệu quả bằng ép bằng tay.

Enshittification được Hiệp hội phương ngữ Mỹ bình chọn là từ của năm vào năm 2023 và được Từ điển Macquarie của Australia bình chọn là từ của năm vào năm 2024. Việc đón nhận thuật ngữ này phản ánh cảm giác thất vọng chung của cộng đồng với giới công nghệ.

Công nghệ thực sự đang được cải thiện, nhưng chúng lại được sử dụng theo cách giúp các nền tảng khai thác tối đa giá trị từ người dùng và khách hàng, thúc đẩy lợi nhuận cho chính họ.

Trong khi ngày càng nhiều người kêu ca về trải nghiệm với Facebook, Meta càng kiếm được nhiều doanh thu từ các nhà quảng cáo. Uber cũng gia tăng lợi nhuận bằng cách thao túng thuật toán kiểm soát mức lương trả cho tài xế và khuyến khích người dùng không còn kỳ vọng quá cao vào dịch vụ của Uber như trước. Trên ứng dụng Uber hiện cũng tràn ngập quảng cáo. Còn nội dung trên X đang đầy rẫy những thuyết âm mưu cánh hữu và chúng cũng có thể trở thành nguồn dữ liệu phát triển công ty trí tuệ nhân tạo của chính Musk.

Cuốn sách ra mắt ngày 7/10. Ảnh: Amazon.

Theo lập luận của Doctorow, enshittification là chiến lược có chủ ý từ phía các công ty công nghệ. Trong cuốn sách mới cùng tên, ông đã tập hợp bài đăng trên blog và nhiều bài viết khác nhau của mình về chủ đề này để xây dựng một lý thuyết tổng thể về "lý do mọi thứ đột nhiên trở nên tồi tệ hơn và chúng ta phải làm gì với nó".

Quá trình enshittification diễn ra theo ba giai đoạn: Đầu tiên, một công ty "tốt với người dùng", với nhiều lời hứa hẹn về sự kết nối hoặc tiện lợi. Tiếp theo, khi đã củng cố được lượng người dùng đông đảo, công ty tiến hành thỏa hiệp một số tính năng để giúp những khách hàng giàu tiềm năng sinh lời nhất, thường là các nhà quảng cáo, có thể phát triển mạnh trên nền tảng của họ. Một ví dụ của giai đoạn này là khi bảng tin Facebook tràn ngập quảng cáo và bài đăng từ các thương hiệu.

Và giai đoạn cuối, công ty biến trải nghiệm người dùng thành "một đống rác khổng lồ", khiến nền tảng trở nên tồi tệ hơn đối với cả người dùng cá nhân và các doanh nghiệp. Mục tiêu chính của giai đoạn này là làm giàu thêm cho chủ sở hữu và giám đốc điều hành của công ty. Bảng tin Facebook, giờ đây ngập tràn rác thải do AI tạo ra, đã bước sang màn thứ ba của quá trình enshittification.

TikTok cũng vậy. Họ đã làm lộn xộn giao diện tương tác, gây mất tập trung đáng kể khi tìm cách cạnh tranh với Amazon trong mảng thương mại điện tử. Và chính Amazon cũng đang enshittification nền tảng của mình với những sản phẩm AI và hàng loạt quảng cáo của các thương hiệu vô nghĩa.

Chiến lược nào để đối phó?

Theo Doctorow, một chiến lược rõ ràng và dễ dàng với những người dùng đang mệt mỏi vì bị biến thành công cụ kiếm tiền là lựa chọn không tham gia. Cộng đồng có thể ngay lập tức chuyển sang những nền tảng hiện tốt hơn. Ví dụ thay thế Facebook bằng Bluesky, mạng xã hội chưa tràn lan nội dung độc hại, hay dùng Curb cho dịch vụ đặt xe mà không vi phạm quyền lợi lao động của tài xế.

Tuy nhiên, Doctorow dường như không mấy tin tưởng vào khả năng xảy ra một cuộc di cư hàng loạt khỏi các nền tảng lớn. Thay vào đó, ông nghĩ tới các giải pháp nền tảng hơn, như các biện pháp về mặt pháp lý và kỹ thuật, từ việc thực thi tốt hơn luật chống độc quyền, làm suy giảm ảnh hưởng và xé nhỏ các tập đoàn công nghệ, cho đến quản lý chặt chẽ hơn việc thu thập dữ liệu cá nhân và nâng cao quyền lợi cho người dùng trực tuyến.

Trên mặt trận chính sách này, có lý do để lạc quan: Đạo luật mới ở Vương quốc Anh và Liên minh châu Âu đang buộc các công ty công nghệ phải đối xử tốt hơn với người dùng tại đây. Sự tiên phong của họ có thể cải thiện tình hình trên toàn thế giới, vì một công ty thường xây dựng một phiên bản sản phẩm thống nhất, duy nhất thay vì tốn kém chi phí để phát triển sản phẩm tùy chỉnh theo địa phương.

Đánh giá về Enshittification, The New Yorker cho rằng đây là một tác phẩm sắc sảo, thực tế và có thể áp dụng được. Được dẫn dắt với giọng văn sắc sảo của Doctorow, Enshittification cuốn hút như một bài blog chuyên nghiệp được mở rộng thành hơn 300 trang.

Cuốn sách cũng đặt ra câu hỏi: “Liệu Enshittification có phải đang chỉ tới chủ nghĩa tư bản?”. Câu trả lời của Doctorow là có, bởi vì hệ thống kinh tế hiện tại của chủ nghĩa tư bản cho phép enshittification được đẩy mạnh mà không bị kiểm soát.

Giải pháp thực sự có thể ngăn chặn quá trình đó chính là phá bỏ kiểu đầu tư khởi nghiệp tự do của Thung lũng Silicon, hiện tượng đã dẫn đến sự nổi lên của một tầng lớp tỷ phú cảm thấy họ không chỉ đủ năng lực để điều hành công ty mà còn có thể lãnh đạo các đảng phái chính trị và thể chế quản trị nhà nước.