Dư thừa điện: Nghịch lý và những cảnh báo từ hệ thống

Nghịch lý này đang xảy ra, khi nguy cơ thiếu điện là nhận định được Bộ Công Thương cùng không ít chuyên gia đưa ra trong suốt nhiều năm nay.

Điều bất ngờ là hơn một tháng trở lại đây, nhiều nhà máy điện, đặc biệt là dự án năng lượng tái tạo, bị cắt giảm mạnh công suất, do hệ thống điện xảy ra tình trạng "dư thừa điện" - một thực tế rất hiếm khi xảy ra trên hệ thống điện Việt Nam trong nhiều năm qua, đặc biệt khi nhìn nhận những thách thức cung ứng điện cả trước mắt và dài hạn.

Cảnh báo từ nguồn điện phát triển tập trung

Đằng sau những diễn biến bất thường của thời tiết, thủy văn gây dư thừa điện khiến cơ quan điều độ hệ thống điện quốc gia buộc phải cắt giảm công suất đồng loạt nhiều nguồn điện là những cảnh báo cho việc quy hoạch và phân bổ nguồn điện để đảm bảo cung cầu và an toàn hệ thống.

Ông Hà Đăng Sơn - chuyên gia năng lượng - cho rằng tình trạng thừa nguồn và phải đồng loạt cắt giảm mạnh công suất năng lượng tái tạo vừa qua là một hệ quả đã được cảnh báo từ trước. Đặc biệt, khi nguồn năng lượng tái tạo được phát triển ồ ạt nhưng lại chủ yếu tập trung tại một số địa bàn nhất định, đặc biệt là miền Trung, Nam Trung Bộ như giai đoạn trước.

Cũng theo ông Sơn, bên cạnh việc khai thác tối ưu lợi thế của năng lượng tái tạo ở những vùng có nắng, gió... thì nguồn điện này cần phát triển đồng đều thông qua các cơ chế tài chính. 

Song trên thực tế việc phát triển năng lượng tái tạo với cơ chế giá ưu đãi (giá FIT) đồng đều giữa các vùng địa lý đã khiến nhà đầu tư đổ dồn rót vốn vào khu vực có lợi thế tự nhiên như miền Trung.

Điều này gây nên tình trạng vừa quá tải cục bộ, thiếu đường truyền tải trong khi nhu cầu tiêu thụ thấp hơn so với các khu vực khác. Đặc biệt khi hệ thống điện ở trạng thái mất cân bằng, như tình trạng cung nhiều hơn cầu, điện tái tạo sẽ bị cắt giảm đầu tiên do giá cao hơn.

"Từ năm 2018 khi phát triển nóng năng lượng tái tạo, đã có những cảnh báo về việc phân bổ đầu tư bằng các cơ chế giá. Ví dụ như vùng ít nắng như miền Bắc thì giá sẽ cao hơn, nhưng bù lại nhu cầu tiêu thụ lớn hơn, gần các khu công nghiệp. Song việc áp giá FIT đồng đều khiến nhà đầu tư phải chọn những nơi có lợi thế nhất, tiềm năng về mặt kỹ thuật nhưng không nhìn vấn đề sâu xa hơn là có bán được không" - ông Sơn phân tích.

Và hệ quả, theo ông, việc cắt giảm công suất diễn ra, khi nước về các hồ nhiều nên huy động thủy điện tăng lên do có giá rẻ nhất, sẽ càng làm trầm trọng hơn khi tỉ lệ cắt giảm năng lượng tái tạo nhiều hơn.

Thực tế này được ông Bùi Văn Thịnh - Chủ tịch Hiệp hội Điện gió và Điện mặt trời Bình Thuận - nhìn nhận chính là những rủi ro cho nhà đầu tư khi các chính sách và quy hoạch chưa thực sự phù hợp và đồng bộ.

Ông Thịnh cho rằng nếu trong điều kiện thời tiết bất thường, lượng nước về các hồ đều tăng rất mạnh khiến nhiều thủy điện phải xả lũ thì việc phải cắt giảm nguồn năng lượng tái tạo là không thể tránh khỏi.

"Nếu vì trời mưa nhiều và thủy điện phải xả lũ, hay vì quá tải lưới điện khiến điều độ hệ thống buộc phải cắt giảm công suất thì nhà đầu tư nào cũng hiểu và chấp nhận. Trước đây cũng có tình trạng cắt giảm công suất nguồn điện khi điện gió, mặt trời vào nhiều nhưng lưới điện chưa đáp ứng. 

Thế nhưng, điều chúng tôi lo lắng là những vấn đề trong dài hạn, câu chuyện quy hoạch các nguồn điện, tăng tỉ lệ các nguồn bao tiêu và đặc biệt là bài toán giá điện - vốn đang được xem là điểm nghẽn lớn nhất cho phát triển điện tại Việt nam" - ông Thịnh chia sẻ.

Phân tích cụ thể hơn, ông Thịnh nói theo Quy hoạch điện 8 đang triển khai, cùng với các nguồn điện khác thì năng lượng tái tạo sẽ tiếp tục được kêu gọi đầu tư. Tuy nhiên, hiện nay hầu hết các nguồn điện đều chậm, trong khi những dự án năng lượng tái tạo chuyển tiếp đã sẵn sàng huy động và vận hành thương mại, nhưng cũng gặp khó khăn trong đàm phán giá.

Trong khi đó, nhiều chính sách chưa phù hợp thực tiễn, như có cơ chế đấu thầu chọn nhà đầu tư nhưng chưa vận hành trơn tru, mỗi địa phương làm một kiểu. Đấu thầu xong nhưng sau đó lại đàm phán giá, khiến không ít chủ đầu tư còn chần chừ, không dám xuống tiền lúc này.

Đặc biệt, nhìn từ thực tế vừa qua khi nguồn BOT được cam kết bao tiêu huy động mà không bị cắt giảm càng tạo thêm rủi ro lớn cho nhà đầu tư điện tái tạo. Theo ông Thịnh, dự kiến trong Quy hoạch điện 8, công suất phát triển nguồn điện khí chiếm tỉ lệ lớn và được hưởng cơ chế bao tiêu, nên với cơ chế hiện nay cho điện tái tạo, nhà đầu tư càng phải cân nhắc kỹ lưỡng cho việc đầu tư. 

Cùng với đó, cơ chế giá điện duy trì ở mức thấp, trong khi Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) là bên mua điện đang bị lỗ lớn, nên càng phải ưu tiên nguồn giá rẻ để bù đắp giá cao từ các nguồn bao tiêu như LNG. Điều này càng đẩy các nhà đầu tư điện tái tạo thêm rơi vào thế khó.

Thách thức từ cơ chế giá và vận hành thị trường

TS Nguyễn Huy Hoạch - chuyên gia hội đồng khoa học Hiệp hội Năng lượng Việt Nam (VEA) - cho rằng trong điều kiện thủy văn diễn biến bất thường như vừa qua, đồng loạt nhiều thủy điện phải xả lũ, thì việc phải cắt giảm các nguồn năng lượng tái tạo là điều không tránh khỏi khi thủy điện là nguồn rẻ nhất trong hệ thống.

Ngoài ra điều độ hệ thống điện quốc gia cũng phải đáp ứng nhiều mục tiêu, bao gồm vận hành an toàn hệ thống, đảm bảo cung ứng điện với chi phí hợp lý nhất, cam kết về bao tiêu... nên việc vận hành hệ thống điện như thời gian vừa qua được ông Hoạch đánh giá là phù hợp.

Dù vậy chuyên gia của VEA cũng nhìn nhận những thách thức không nhỏ trong thực hiện Quy hoạch điện 8 với cơ chế giá điện hiện nay và đảm bảo vận hành thị trường điện cạnh tranh, đặc biệt khi nguồn điện cam kết bao tiêu vào hệ thống ngày càng nhiều. 

Cũng theo ông Hoạch, nếu thực hiện cơ chế bao tiêu, cam kết huy động với tỉ lệ càng lớn trong hệ thống điện, đồng nghĩa với việc đi ngược lại cơ chế vận hành của thị trường điện cạnh tranh.

"Việc đẩy nhanh thực hiện cơ chế giá hai thành phần áp dụng cho cả các khách hàng sử dụng điện và đơn vị cung ứng là các nguồn điện sẽ có ý nghĩa để thúc đẩy thị trường cạnh tranh hiệu quả hơn và nhà đầu tư cũng bớt rủi ro nếu trong trường hợp không được huy động và được thanh toán tiền điện theo sản lượng điện thì vẫn được thanh toán phần giá công suất.

Như vậy sẽ giúp nhà đầu tư yên tâm hơn để đầu tư, giảm bớt rủi ro trong huy động nguồn điện, cũng như đặt ra yêu cầu cho các đơn vị sử dụng điện phải cải tiến công nghệ để sử dụng điện tiết kiệm, hiệu quả" - ông Hoạch nêu vấn đề.

Đồng tình, ông Hà Đăng Sơn cũng cho rằng cần sớm nghiên cứu và áp dụng cơ chế giá điện hai thành phần cho cả bên mua điện và bên bán điện, gắn với sửa đổi các quy định về thị trường điện cạnh tranh cho phù hợp thực tiễn. Việc này nhằm đảm bảo dòng tiền cho nhà đầu tư, ngay cả trong trường hợp không được huy động từ hệ thống.

Đặc biệt ông Sơn cũng cảnh báo nếu chỉ đơn thuần áp dụng cơ chế bao tiêu mà không đi kèm các chính sách khác về giá điện và thị trường điện sẽ càng đặt ra những thách thức cho vận hành hệ thống khi buộc phải huy động các nguồn điện giá cao với tỉ lệ lớn trong mọi điều kiện.

Và như vậy điều này không chỉ là những tác động đến chi phí giá điện, đảm bảo vận hành hệ thống mà yêu cầu đảm bảo công bằng, minh bạch trên thị trường điện trong huy động các nguồn điện khác cũng có thể bị ảnh hưởng, ngay cả trong điều kiện vận hành bình thường của hệ thống.