Động lực khiến Mỹ đổi thái độ, đồng ý bán F-35 cho Arab Saudi

Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 18/11 chủ trì lễ đón long trọng dành cho Thái tử Arab Saudi Mohammed bin Salman tại Nhà Trắng, trong đó có màn diễu hành của đội kỵ binh danh dự và bắn đại bác. Đội hình gồm 3 chiến đấu cơ tàng hình F-35 và 3 tiêm kích hạng nặng F-15 sau đó bay qua Nhà Trắng, trong lúc hai lãnh đạo chứng kiến bên dưới.

Trong buổi tiệc tối cùng ngày, Tổng thống Trump thông báo Mỹ sẽ coi Arab Saudi là "đồng minh quan trọng ngoài khối NATO", thêm rằng hai lãnh đạo đã ký thỏa thuận quốc phòng chiến lược lịch sử. Trong khuôn khổ thỏa thuận, Riyadh sẽ được mua tiêm kích tàng hình F-35 với số lượng chưa công bố và gần 300 xe tăng M1 Abrams.

Với thương vụ này, Arab Saudi sẽ trở thành quốc gia Arab đầu tiên và nước thứ hai ở Trung Đông sở hữu dòng F-35.

Arab Saudi từ lâu đã muốn trở thành quốc gia thứ hai ở Trung Đông, sau Israel, sở hữu tiêm kích tàng hình F-35 do Mỹ chế tạo. Nước này từng bày tỏ quan tâm tới F-35 sau khi ký thỏa thuận vũ khí trị giá 110 tỷ USD với Mỹ năm 2017.

Tuy nhiên, thương vụ này được triển khai dưới hình thức cam kết, không phải các hợp đồng thực tế, cũng không rõ liệu Arab Saudi thực sự mua bao nhiêu vũ khí trong số 110 tỷ USD trên. Riyadh những năm qua đã tiếp nhận rất nhiều vũ khí và đạn dược từ Washington, nhưng không có tiêm kích F-35 nào.

Mỹ và Arab Saudi ngày 13/5 ký thỏa thuận vũ khí trị giá gần 142 tỷ USD. Nhà Trắng mô tả đây là "thỏa thuận mua bán quốc phòng lớn nhất trong lịch sử", sẽ cung cấp cho Arab Saudi các loại thiết bị chiến đấu tối tân và dịch vụ từ hơn 10 công ty quốc phòng Mỹ. Các điều khoản thương vụ sau đó cũng cho thấy không có tiêm kích F-35.

Một số chuyên gia quân sự chỉ ra rằng Mỹ lâu nay từ chối bán F-35 cho Arab Saudi để tránh vi phạm cam kết đối với Israel thông qua thỏa thuận bảo đảm Lợi thế Quân sự Định tính (QME), vốn hạn chế Washington chuyển giao một số vũ khí tiên tiến cho những quốc gia Trung Đông.

Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu hồi năm 2019 công khai phản đối mọi thương vụ bán F-35 cho các nước Arab và gọi đó là "mối đe dọa tồn vong quốc gia".

Chính quyền cựu tổng thống Barrack Obama và Joe Biden cũng đề cập rủi ro an ninh khi xuất khẩu F-35 đến Trung Đông. Báo cáo tình báo của Lầu Năm Góc năm 2021 cảnh báo rằng Arab Saudi có thể vô tình để lộ công nghệ trên F-35 cho các đối thủ của Mỹ.

"F-35 chứa đựng hàng nghìn công nghệ nhạy cảm, từ tính năng tàng hình đến đường truyền dữ liệu. Nếu chúng bị mổ xẻ hoặc sao chép, lợi thế không quân toàn cầu của Mỹ có thể bị suy yếu", Michael O'Hanlon, chuyên gia quốc phòng tại Viện Brookings của Mỹ, nhận định.

Dù vậy, tình hình giờ đây đã thay đổi. Xung đột Gaza kéo dài và sự trỗi dậy của các nhóm vũ trang do Iran hậu thuẫn dường như khiến Mỹ nhận ra rằng từ chối bán F-35 có thể đẩy các đồng minh đến gần đối thủ của họ hơn.

Theo Reuters, báo cáo tình báo mới nhất của Lầu Năm Góc thừa nhận rằng Arab Saudi có khả năng chuyển sang mua tiêm kích tàng hình Su-57 Nga hoặc J-20 Trung Quốc, làm phức tạp hóa chuỗi cung ứng toàn cầu của Lockheed Martin.

"Đây không phải là sự nhượng bộ, mà là chiến lược thực dụng. Mỹ không thể để mất thị trường 100 tỷ USD mà không tính đến rủi ro địa chính trị", Douglas Birkey, giám đốc Viện Nghiên cứu Hàng không Vũ trụ Mitchell có trụ sở tại Mỹ, nêu quan điểm.

Quyết định đảo ngược chính sách của ông Trump cũng liên quan đến gói thỏa thuận toàn diện được công bố trong chuyến thăm của Thái tử Arab Saudi. Trong đó, Arab Saudi cam kết đầu tư lên đến 1.000 tỷ USD vào Mỹ trong thập kỷ tới, tập trung vào công nghệ AI, chip bán dẫn và năng lượng hạt nhân dân sự.

"Đây là sự củng cố liên minh kinh tế - quân sự. Arab Saudi là đối tác không thể thay thế trong ổn định giá dầu và cuộc chiến chống khủng bố", ông Trump phát biểu trong cuộc họp báo sau sự kiện.

CNBC ước tính thương vụ này có thể mang về cho Mỹ khoảng 148 tỷ USD doanh thu trực tiếp, chưa kể hợp đồng bảo dưỡng kéo dài trong vòng 30 năm.

Sở hữu F-35 giúp cải thiện năng lực tác chiến của Arab Saudi, thúc đẩy nước này chia sẻ gánh nặng phòng thủ khu vực với Mỹ, nhất là khi nhóm vũ trang Houthi tại Yemen duy trì chiến dịch tập kích tuyến hàng hải đi qua Biển Đỏ và Vịnh Aden.

F-35 sẽ giúp không quân Arab Saudi kiểm soát vùng trời và vùng biển rộng lớn, giảm áp lực cho lực lượng đồn trú của Mỹ. "Iran và các nhóm vũ trang ủy nhiệm là mối đe dọa chung. F-35 sẽ là công cụ để Arab Saudi tự vệ mà không cần Mỹ can thiệp trực tiếp", đại tá về hưu Mỹ Rick Francona, chuyên gia về Trung Đông, phân tích trên NPR.

Cạnh tranh ảnh hưởng với Trung Quốc cũng là một trong những động lực thúc đẩy Mỹ bán F-35 cho Arab Saudi. Trung Quốc đã đầu tư 50 tỷ USD vào Arab Saudi từ 2016-2025, trong đó có những dự án hạ tầng và công nghệ.

"Mỹ đang chơi ván cờ dài hơi. Thương vụ F-35 sẽ giữ chân Arab Saudi trong hệ sinh thái công nghệ Mỹ và ngăn chặn ảnh hưởng của Trung Quốc. Tuy nhiên, rủi ro vẫn cao khi Arab Saudi đã mua thiết bị bay không người lái từ Trung Quốc và F-35 có thể trở thành 'cửa hậu' cho gián điệp", Bruce Riedel, cựu cố vấn về Trung Đông của Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ, nhận định.

Giới chuyên gia cũng cho rằng thương vụ ít gây ảnh hưởng đến ưu thế quân sự của Israel tại khu vực, tạo điều kiện để chính quyền Tổng thống Trump thực thi thỏa thuận.

Arab Saudi dường như chỉ được mua tối đa 48 tiêm kích F-35A, so với khoảng 100 chiếc mà Israel đã tiếp nhận và đặt hàng thêm. Israel là quốc gia duy nhất ngoài Mỹ được can thiệp và chỉnh sửa các hệ thống trên tiêm kích F-35, cũng như triển khai vũ khí nội địa trên dòng chiến đấu cơ này.

"Arab Saudi sẽ mất ít nhất 5 năm để đạt hiệu suất tác chiến tương đương Israel hiện nay. Ngay cả khi làm được điều đó, họ vẫn thua kém về số lượng và mức độ cải tiến máy bay", Birkey nêu quan điểm.

Phong Lâm (Theo Guardian, Al Jazeera, Breaking Defense)