Đình cổ 153 năm ở TP.HCM, dấu ấn đại gia giàu thứ 2 Sài Gòn xưa

Giữa phường Chợ Lớn, TP.HCM có ngôi đình cổ Nghĩa Nhuận 153 tuổi gắn với đại gia giàu thứ 2 Sài Gòn xưa, nổi bật kiến trúc chạm khắc tinh xảo.

Đình cổ Nghĩa Nhuận giữa phường Chợ Lớn

Sáng sớm một ngày đầu tháng 8.2025, chúng tôi tìm đến đình cổ Nghĩa Nhuận (hay còn gọi là Hội quán Nghĩa Nhuận) trên đường Phan Văn Khỏe, phường Chợ Lớn (quận 5, TP.HCM cũ). 

So với Hội quán Nghĩa An (hay còn gọi chùa Ông), công trình này khiêm tốn hơn về diện tích nhưng vẫn giữ nguyên vẻ uy nghi, cổ kính giữa nhịp sống phố thị.

Cổng tam quan nổi bật với mái ngói uốn cong hình lưỡi đao, lợp ngói xanh cam kết hợp viền hồng. Trên đỉnh là từng chi tiết rồng phượng, hoa văn gốm sứ rực rỡ như kể lại câu chuyện của một thời vàng son.

Bước qua cổng, khoảng sân lát gạch mở ra giữa khu phố đông đúc, dẫn vào không gian đăng đối, mái ngói xanh rêu chạm khắc tinh xảo ở bờ nóc, 2 dãy mái phụ được lợp ngói âm dương, tất cả tạo nên sự bề thế và trang nghiêm trong khuôn viên rộng khoảng 2.000 m².

Theo UBND quận 5 cũ, năm 1993, đình cổ này được xây thêm tam quan và dãy nhà dọc sân để thờ Thái Tuế Thiên Quân, Văn Xương Đế Quân, Thần Tài Đại Hắc Thiên... Trước cửa, ngoài cặp sư tử đá chầu còn có tượng Di Đà Hộ Pháp và Vương Đại Thiên Quân.

Tiền điện đặt bàn thờ Tả Thần Môn và tượng ngựa Xích Thố đối xứng. Giữa chính điện là khám thờ Quan Đế với tượng gỗ ngồi trên ngai uy nghi.

Bên phải là khám thờ Bà Thiên Hậu với tượng gỗ cao khoảng 70 cm, bên trái là gian thờ Bổn chánh Thành hoàng, lưu giữ sắc phong vua Tự Đức và sắc ban cho Thần làng Thanh Bình.

Nghệ thuật chạm khắc tinh xảo

Cách bài trí thờ tự tại đình cổ Nghĩa Nhuận giản dị nhưng toát lên sự tôn nghiêm. Hoành phi, câu đối không nhiều nhưng độc đáo với các mảng chạm cá hóa long, lẵng hoa..., trên gỗ cong.

Nghệ thuật chạm gỗ tại đình cổ mang phong cách Việt Nam cuối thế kỷ 19 hiện diện khắp nơi, từ bộ khung mái nhà (vì kèo), các bức bao lam, khám thờ… với những mô típ gần gũi như trái đào lộn hột, măng cụt, chim đậu trên chùm mận.

Nổi bật giữa gian thờ là tượng ngựa Xích Thố, một trong những tượng ngựa đẹp nhất TP.HCM. Phía trước hương án chính điện, 3 bức phù điêu Lục quốc phong tướng, Trưng Nữ Vương khởi nghĩa và Lê Thái Tổ khởi nghĩa thể hiện đỉnh cao nghệ thuật chạm nổi với đề tài đổi mới.

Nghệ thuật chạm đá cũng được khắc họa tinh xảo qua cột đá chạm rồng trước cửa, cặp sư tử chầu, các cột đá khắc cặp liễn đối chân kê cột bát giác chạm mai, trúc, bầu rượu, túi thơ.

Ngoài ra, nhiều cổ vật quý vẫn được lưu giữ như lư trầm đồng ba rồng nâng quả cầu, bộ binh khí, cặp hạc đứng trên lưng rùa, góp phần làm giàu giá trị văn hóa và lịch sử của ngôi đình.

Dấu ấn của đại gia Sài Gòn xưa

Theo tài liệu của UBND quận 5 cũ, đình Nghĩa Nhuận vốn là đình thôn Tân Nhuận (thuộc phủ Tân Bình, Gia Định), được thành lập từ năm 1836, thờ Quan Thánh Đế Quân.

Đến năm 1872, theo Sài Gòn năm xưa của tác giả Vương Hồng Sển, hội quán này do ông Đỗ Hữu Phương (1840 - 1915; người gốc Minh Hương, là một trong tứ đại phú hộ Sài Gòn xưa: nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định - PV) cùng con là Đỗ Hữu Trí vun bồi. Hội trưởng khi đó là ông Trương Văn Bền.

Miêu tả về Hội quán Nghĩa Nhuận, tác giả Vương Hồng Sển viết: "Trong chùa ngăn nắp, chỗ thờ, chỗ yến tiệc, đâu đâu đều đàng hoàng. Còn đủ 5 tấm cổ bia bằng đá khắc tên các nhà hảo tâm hỷ cúng lập vào những năm: Tân Mùi (1871), Kỷ Mão (1879), Giáp Ngọ (1894), Bính Ngọ (1906) và Tân Hợi (1911)".

Tháng 1.1993, công trình được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, trở thành điểm đến không thể bỏ qua khi nhắc tới những đình cổ ở TP.HCM.

Với tuổi đời hơn 150 năm, đình cổ Nghĩa Nhuận không chỉ lưu giữ tinh hoa kiến trúc và nghệ thuật chạm khắc đặc sắc, mà còn là một phần ký ức của làng Tân Nhuận xưa đối với cộng đồng người Hoa ở TP.HCM.