Dị thường mưa lũ ở miền Trung: Khắc phục phần nhân tai

Bốn lưu vực sông cùng phá kỷ lục lịch sử là điều cực kỳ hiếm gặp, chưa từng có trong 50 năm qua ở Nam Trung bộ, lũ xảy ra muộn hơn nhiều năm, hàng loạt trạm đo ghi nhận mưa kỷ lục.

Đắk Lắk là địa phương chịu thiệt hại nặng nhất trong đợt mưa lũ lần này.

Mưa vài ngày bằng cả năm

Từ đêm 15/11, những cơn mưa bắt đầu trút xuống miền Trung. Nguyên nhân vẫn là hình thái gây mưa điển hình ở khu vực, gồm không khí lạnh mạnh kết hợp nhiễu động gió đông và địa hình đón gió. Tuy nhiên, lần này sự dị thường vượt qua mọi khả năng dự báo. Không khí lạnh liên tiếp đưa những vùng nhiễu động từ biển vào khiến mưa dữ dội trút xuống liên tục, kéo dài khắp từ Hà Tĩnh đến Khánh Hoà, trọng tâm là khu vực Gia Lai (Bình Định cũ), Đắk Lắk (Phú Yên cũ) và Khánh Hoà. Lượng mưa phổ biến từ 800-1.700 mm ở nhiều nơi, vượt xa khả năng tiêu thoát tự nhiên.

Theo số liệu của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia, Phú Yên (cũ) là nơi hứng chịu mưa dữ dội nhất, 500-1.200 mm, riêng Sông Hinh mưa 1.861.8 mm, Sông Hinh 4 là 1.759,4 mm, Hòa Mỹ Tây 1.575 mm, Sơn Long 1.363,8 m. Lượng mưa này gần bằng lượng mưa trung bình năm của địa phương. Bình Định (cũ) cũng hứng chịu lượng mưa phổ biến từ 300 tới 600 mm, có nơi cao hơn. Khánh Hoà đợt này mưa phổ biến từ 500 tới 700 mm.

Đáng lưu ý, khu vực thuộc Ninh Thuận (cũ) vốn là vùng khô hạn nhất cả nước cũng hứng chịu lượng mưa đặc biệt lớn như Ninh Hải 600 mm, lượng mưa này gần bằng lượng mưa trung bình năm của địa phương, nơi mà trước đó mỗi năm chỉ mưa 700-800 mm.

Hàng loạt trạm đo ghi nhận lượng mưa vượt qua các kỷ lục lịch sử từng ghi nhận. Theo phân loại của Tổ chức Khí tượng thế giới, đây là các sự kiện hiếm gặp, gần như không thể dự báo chính xác định lượng.

Lũ dâng lịch sử trên 4 lưu vực sông

Mưa lớn dữ dội đã dẫn đến một đợt lũ lịch sử ở khu vực Nam Trung bộ từ ngày 16 tới 22/11. Trưa 19/11, lũ trên sông Kỳ Lộ của Đắk Lắk tại trạm Hà Bằng dâng nhanh qua mức lũ 13,47m, là mức lũ lịch sử suốt 32 năm qua ở khu vực này. Đến đêm 19/11, đỉnh lũ trên sông Ba tại trạm Củng Sơn dâng cuồn cuộn lên ngưỡng 40,99 m, vượt mức lũ lịch sử năm 1993 tới 1,09 m. Sông Ba tại trạm Phú Lâm cũng vượt lũ lịch sử năm 1993. Chiều 20/11, lũ trên sông Dinh Ninh Hoà tại Khánh Hoà đã vượt qua mực nước lũ 6,77 m, là mức lũ lịch sử suốt 39 năm qua. Sông Đa Nhim (Lâm Đồng) đã ghi nhận mức lũ vượt lịch sử trong vòng 30-40 năm trở lại đây.

Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia cho hay, điểm đặc biệt của đợt lũ này là nhiều sông lớn cùng vượt lũ lịch sử. “Hiện tượng lũ cùng phá kỷ lục trên 3-5 lưu vực là cực kỳ hiếm, gần như chưa từng xuất hiện trong hơn 50 năm quan trắc, không thuộc mức lũ tính toán thông thường. Điều này cho thấy chỉ dự báo chính xác hơn vẫn không đủ để ngăn chặn thiên tai vượt lịch sử”, Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia nêu. Đỉnh lũ trên sông Ba tại trạm Phú Lâm trong đợt lũ này có chu kỳ lặp lại ước tính khoảng 50 năm cũng là tần suất hiếm gặp.

Một đặc điểm của khu vực Nam Trung bộ là các lưu vực sông ngắn, độ dốc lớn khiến nước mưa tập trung nhanh về hạ lưu, dẫn đến lũ quét, lũ ống và lũ lên rất nhanh chỉ trong vài giờ, cộng với triều cường dâng cao, khiến việc tiêu thoát nước diễn ra chậm. Điều này làm 180.000 nhà dân ngập sâu.

Ngoài ra, theo Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia, thống kê trong 30 năm qua, các đợt lũ lớn ở Nam Trung bộ thường xảy ra trước ngày 15/11, riêng đợt lũ lớn năm 2025 lại xuất hiện muộn hơn so với quy luật này. “Sự kiện lũ lớn bất thường này là một minh chứng rõ ràng cho thấy quy luật lũ truyền thống đang thay đổi, phản ánh xu hướng thời tiết ngày càng cực đoan, khó lường do tác động của biến đổi khí hậu dẫn đến sự thay đổi của hoàn lưu, bão và áp thấp nhiệt đới”, Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia nêu.

Lực lượng chức năng giải cứu người dân trong đợt mưa lũ lịch sử ở Đắk Lắk.

Làm rõ vai trò của nhân tai trong mưa lũ

Theo TS Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về môi trường và tài nguyên nước, xu hướng mưa lớn cực đoan gia tăng là điều không còn tranh cãi. Tuy nhiên, ông cho rằng, mức độ thiệt hại của nhiều địa phương không chỉ đến từ thiên tai thuần túy, mà còn chịu tác động đáng kể từ những yếu tố do chính con người tạo ra như phá rừng, san lấp hồ ao, lấn chiếm dòng chảy, bê tông hóa quá mức, vận hành hồ chứa thiếu linh hoạt và hệ thống thoát nước lạc hậu.

Vị chuyên gia này cho rằng cần xác định mức độ đóng góp của thiên tai và nhân tai trong từng trận ngập. Dù khó có con số tuyệt đối nhưng việc đánh giá định lượng là cần thiết để xác định các giải pháp sát thực tiễn, đặc biệt là khắc phục phần nhân tai - phần mà con người có thể chủ động điều chỉnh. Việc này có thể thực hiện bằng điều kiện khoa học công nghệ kỹ thuật hiện nay thông qua các mô hình mô phỏng.

Ông Trường cũng cho rằng, Việt Nam nên tham khảo kinh nghiệm các nước trong phòng chống mưa lũ, ngập lụt. Hà Lan quốc gia có nhiều diện tích thấp dưới mực nước biển đã kiểm soát ngập bằng hệ thống đê, cống và hồ chứa phức hợp, quy hoạch theo kịch bản biến đổi khí hậu, áp dụng “đất dành cho nước” để điều tiết lũ, buộc các công trình lấn chiếm dòng chảy phải tháo dỡ. Nhật Bản tập trung vào hệ thống kênh điều tiết, hồ chứa đa mục tiêu, cơ chế cảnh báo sớm và cơ chế sơ tán được thực hiện nghiêm ngặt. Singapore quản lý nước theo hướng tổng thể, kết hợp nước mưa, nước mặt và tái sử dụng nước, hạ tầng thoát nước hiện đại, hồ điều hòa đa chức năng, kết hợp dữ liệu số và giám sát liên tục. Trung Quốc thực hiện mô hình “đô thị bọt biển”, kết hợp kỹ thuật và giải pháp thiên nhiên, bao gồm hồ điều hòa, đường thoát nước mặt, thảm thực vật giữ nước giúp giảm ngập tới 30-40%.

TS Trường nhìn nhận, quản lý khoa học, quy hoạch thông minh, hạ tầng thích ứng và kỷ luật cao giúp giảm rủi ro đáng kể. Vị chuyên gia này đề xuất một số giải pháp cụ thể như quy hoạch đô thị theo tư duy “tôn trọng nước”, chuyển từ tư duy “trị thủy” sang tư duy “sống chung với nước”. Đô thị phải có hồ điều hòa, vùng trũng chứa nước tạm thời, kênh rạch thông suốt, không gian thoát nước mở. Những mô hình “đô thị bọt biển” ở Trung Quốc hay “dòng sông sống” ở Hàn Quốc cho thấy giải pháp tự nhiên - kỹ thuật kết hợp có thể giảm ngập tới 30-40%. Đặc biệt, không san lấp hồ ao, không biến đất trũng thành đất dự án.

TS Trường cũng đề xuất giải pháp ngăn chặn phá rừng và khôi phục rừng đầu nguồn, rà soát toàn diện hệ thống thoát nước và nâng cấp theo chuẩn mới. Mỗi đô thị phải có bản đồ ngập rõ ràng, cập nhật theo thời gian thực, xử lý dứt điểm tình trạng lấn chiếm sông, suối, kênh rạch. Bên cạnh đó, cần kiểm soát khai thác nước ngầm để giảm sụt lún, đồng thời hiện đại hóa dự báo khí tượng - thủy văn và vận hành hồ chứa. Các mô hình thời tiết số, radar mưa, dữ liệu vệ tinh và hệ thống phân tích theo thời gian thực cần được đầu tư mạnh. Ngành Khí tượng thủy văn cần được quan tâm trong điều hành phòng chống thiên tai. Vận hành hồ chứa cũng phải chuyển từ cơ chế “xả theo quy định cứng” sang vận hành theo kịch bản dự báo linh hoạt.

Một nội dung quan trọng nữa, theo TS Trường, là thiết lập cơ chế điều phối liên ngành thống nhất. Ông cho rằng, ngập lụt không phải vấn đề của một ngành. Vì vậy, cần có một trung tâm điều hành tích hợp dữ liệu khí tượng - thủy văn - đô thị - giao thông - nông nghiệp. “Một bản đồ - một dữ liệu - một chỉ huy” phải trở thành nguyên tắc trong điều hành. “Chỉ có vậy mới tránh được sự chồng chéo, mạnh ai nấy làm”, TS Trường nói.