Cuộc trở về của vị giáo sư Toán nổi tiếng, có thời phải làm shipper ở Mỹ

TRUNG QUỐC - Sau nhiều thập kỷ sống và làm việc tại Mỹ, nhà toán học gốc Hoa Yitang Zhang đã quyết định trở về quê hương, gia nhập Đại học Tôn Trung Sơn với tư cách giáo sư toàn thời gian.

Chiều 27/6, Đại học Tôn Trung Sơn (SYSU) thông báo bổ nhiệm giáo sư Yitang Zhang (70 tuổi) làm việc tại Viện Nghiên cứu Cao cấp Hồng Kông. Ông cùng gia đình đã chính thức chuyển về sống tại khu vực Vịnh Lớn Quảng Đông - Hồng Kông - Ma Cao. Trước đó, ông có 10 năm giảng dạy tại Đại học California, Santa Barbara (Mỹ).

Những năm tháng tuổi thơ bấp bênh

Sinh năm 1955 tại Thượng Hải, Yitang Zhang sớm bộc lộ năng khiếu toán học. Mẹ ông là thư ký trong một cơ quan chính phủ, còn cha là giáo sư đại học ngành kỹ thuật điện. Khi Zhang còn nhỏ, cha mẹ chuyển công tác về Bắc Kinh, để ông ở lại Thượng Hải sống cùng bà ngoại.

Khi Cách mạng Văn hóa bùng nổ, trường học bị đóng cửa, Zhang phải tự học từ những cuốn sách cũ. Ông đặc biệt say mê bộ sách “Một trăm ngàn câu hỏi vì sao” với các tập viết riêng về Vật lý, Hóa học, Sinh học và Toán học. 

Năm 13 tuổi, Zhang chuyển về Bắc Kinh đoàn tụ với cha mẹ. Hai năm sau, ông cùng mẹ xuống nông thôn trồng rau, trong khi cha bị điều động đến một trang trại khác. Thời gian này, ông thậm chí còn bị cấm đọc sách.

Trở lại Bắc Kinh sau vài năm, Zhang làm việc tại một nhà máy sản xuất khóa, đồng thời bắt đầu ôn thi Đại học Bắc Kinh - ngôi trường danh giá bậc nhất Trung Quốc. “Tôi đã dành vài tháng để học hết Vật lý và Hóa học cấp ba, rồi thêm vài tháng nữa để học lịch sử. Mọi thứ diễn ra rất vội vã”, ông kể lại với New Yorker.

Năm 1978, Zhang thi đỗ vào Đại học Bắc Kinh. Ban đầu ông chọn chuyên ngành lý thuyết số, nhưng sau đó bị chuyển sang hình học đại số - lĩnh vực ông không thật sự yêu thích. Đến năm 1985, ông sang Mỹ làm nghiên cứu sinh tại Đại học Purdue dưới sự hướng dẫn của giáo sư T.T. Moh. Dù bảo vệ thành công luận án tiến sĩ năm 1991, ông không có công bố khoa học nào đáng kể trong giai đoạn này.

Thiếu thành tích nghiên cứu, lại không tiếp tục hợp tác với thầy hướng dẫn, Zhang không tìm được vị trí học thuật. Nhiều năm sau đó, ông phải sống chật vật ở Kentucky và New York, mưu sinh bằng đủ nghề: Kế toán, quản lý nhà hàng, giao đồ ăn, thậm chí có lúc phải ngủ trong ô tô.

Cuộc trở lại ngoạn mục

Năm 1999, nhờ sự giúp đỡ của bạn bè, Zhang có được vị trí giảng dạy toán sơ cấp và giải tích tại Đại học New Hampshire (Mỹ). Công việc này giúp ông tạm ổn định cuộc sống, nhưng phải đến năm 2012, trong một chuyến thăm bạn ở Colorado, ông mới bất ngờ nảy ra một ý tưởng toán học - bước khởi đầu cho công trình làm thay đổi sự nghiệp.

Tháng 4/2013, Zhang công bố một bài báo trên Annals of Mathematics - một trong những tạp chí toán học danh giá bậc nhất thế giới. Lần đầu tiên trong lịch sử, một nhà toán học chứng minh được rằng tồn tại vô hạn cặp số nguyên tố có khoảng cách hữu hạn.

Cụ thể, Zhang chỉ ra rằng luôn có vô hạn cặp số nguyên tố với khoảng cách không vượt quá 70 triệu. Dù chưa đạt đến con số “2” như giả thuyết số nguyên tố sinh đôi kỳ vọng, nhưng đây là bước đột phá lớn, bởi lần đầu tiên khoảng cách được chứng minh là có giới hạn.

Phát hiện này lập tức gây chấn động giới toán học toàn cầu, đồng thời khởi động dự án hợp tác quốc tế Polymath 8, trong đó các nhà toán học cùng nhau cải thiện kết quả. Nhờ nỗ lực tập thể, khoảng cách ban đầu từ 70 triệu đã nhanh chóng được rút xuống còn 246 - tiến gần hơn bao giờ hết tới việc chạm tới giả thuyết số nguyên tố sinh đôi.

Danh tiếng muộn màng

Sau công bố chấn động năm 2013, giáo sư Zhang, người vốn kín đáo, nhút nhát và hầu như không bận tâm đến danh vọng, bỗng trở thành “ngôi sao toán học toàn cầu”. Ông nhanh chóng được trao tặng hàng loạt giải thưởng danh giá như: Giải Ostrowski (2013), Giải Cole của Hiệp hội Toán học Mỹ (2014), Giải Rolf Schock (2014), và đặc biệt là Học bổng MacArthur (2014) - thường được gọi là “Giải Thiên tài” của Mỹ.

Danh tiếng đưa ông đến những cơ hội học thuật mới. Năm 2014, Zhang giảng dạy tại Viện Nghiên cứu Cao cấp Princeton, rồi năm 2015 chính thức gia nhập Đại học California, Santa Barbara.

Trong Tuần lễ Giải thưởng Khoa học Tương lai tại Bắc Kinh năm 2019, Zhang chia sẻ sự ngưỡng mộ đối với thế hệ sinh viên toán Trung Quốc: “Nhiều sinh viên năm hai ở Trung Quốc đã đạt trình độ ngang với nghiên cứu sinh năm đầu ở Mỹ”. Chính từ những ấn tượng này, ý tưởng trở về quê hương để giảng dạy và cống hiến bắt đầu lớn dần trong ông.

Trở về trong bối cảnh mới

Những năm gần đây, trong bối cảnh chính quyền Mỹ siết chặt việc điều tra các mối liên hệ học thuật với Trung Quốc, ngày càng nhiều nhà khoa học gốc Hoa lựa chọn rời Mỹ để quay về quê hương.

Viện Nghiên cứu Cao cấp Hồng Kông thuộc Đại học Tôn Trung Sơn, nơi giáo sư Zhang vừa gia nhập, được thành lập năm 2024. Đây là trung tâm nghiên cứu toàn diện đầu tiên do một trường đại học Trung Quốc đại lục mở tại Hồng Kông, quy tụ hơn 100 nhà khoa học, tập trung vào ba lĩnh vực: Khoa học y sinh, toán học ứng dụng và nghiên cứu liên ngành khoa học xã hội - nhân văn.

Theo SCMP, việc trở về Trung Quốc sau hơn ba thập kỷ ở Mỹ không chỉ là dấu mốc quan trọng trong sự nghiệp cá nhân của giáo sư Zhang, mà còn phản ánh một xu hướng lớn: Làn sóng dịch chuyển của giới trí thức gốc Hoa trong bối cảnh khoa học toàn cầu đang biến động mạnh mẽ.